kunst column

Kijken en bekeken worden

De Europese kunst-, design- en antiekbeurs TEFAF Maastricht trekt vermogende verzamelaars van alle uithoeken van de wereld. Al gaat het die bezoekers evenzeer om gezien worden. Die dubbelslag is niet nieuw, schrijft columnist Gerdien Verschoor. Daar vormen zeventiende-eeuwse schilderijen van kunstkamers een luisterrijk bewijs van.

Het schijnt dat ze echt bestaan: kunstverzamelaars die maanden met een nieuwe aankoop achterin de auto rondrijden omdat ze thuis niet durven opbiechten dat ze weer een kostbaar object hebben toegevoegd aan hun immer uitdijende collectie.

Verzamelen kan een verslaving zijn. Er zijn verhalen bekend van collectioneurs die de spaarpot van hun kinderen openbreken om het tekort voor een aankoop bij te kunnen passen. Een unieke aankoop mislopen uit zuinigheid? Dat is voor een echte verzamelaar geen optie.

Voor dit soort aficionados breken weer uitdagende tijden aan. Want nog een paar nachtjes slapen en dan is het zover: TEFAF Maastricht opent de deuren. Tien dagen lang zullen tienduizenden bezoekers genieten van een overvloed aan schilderijen, antieke meubelen, kostbare tapijten, zeldzame aziatica, en onbetaalbare juwelen.

Ze landen met hun privéjets op Maastricht Airport, laten zich voorrijden in hun Bentley met chauffeur, of arriveren, net als ik, met de trein op het onooglijke stationnetje Maastricht Randwyck. De meesten van hen hebben niet alleen een goed gevulde creditcard op zak, maar ook een goed gevulde koffer. Want TEFAF gaat niet alleen om het kijken – het bekeken worden is minstens net zo belangrijk.

De wereld rondreizen om de mooiste kunstwerken te bekijken en ook zelf gezien te worden – dat is natuurlijk geen nieuw verschijnsel. Aan het begin van de zeventiende eeuw was Antwerpen een populaire bestemming voor rijke verzamelaars. Met hun koetsen lieten ze zich vanuit alle uithoeken van Europa naar de Lage Landen vervoeren.

Een nieuw genre in de schilderkunst ontstond: de constcamer – afbeeldingen van interieurs met werkelijke of gefantaseerde kunstverzamelingen. Een kunstenaar als Willem van Haecht (1593-1637) specialiseerde zich in het genre. Hij schilderde minstens vier kunstkamers, waarvan er drie bewaard zijn gebleven. Een van de mooiste bevindt zich in het Rubenshuis.

Plaats van handeling is de verzameling van de puissant rijke Antwerpse vastgoed- en specerijenhandelaar Cornelis van der Geest (1555-1638). Van der Geest, gepassioneerd verzamelaar en mecenas (van onder meer Rubens) was eigenaar van een spectaculaire kunstcollectie, die door Van Haecht werd beheerd. Het is dan ook Van der Geests collectie die we op het schilderij zien afgebeeld.

Maar Van der Geest pronkt niet alleen met zijn collectie. Hij is ook trots op zijn netwerk. Te midden van de schilderijen, prenten en tekeningen, bronzen beeldjes, Chinees porselein, een armillarium, een wereldbol en talrijke wetenschappelijke instrumenten vindt een ontmoeting plaats van een select gezelschap.

Van der Geest zelf toont op de voorgrond een schilderij van Quinten Massijs aan de aartshertogen Albrecht en Isabella. Achter hem staat Anthony van Dyck, en achter Albrecht zien we Nicolaas Rockox en Rubens. Naast Rubens zien we Władysław Waza, de latere koning van Polen.

Hoewel Van Haecht hier een aantal historische figuren heeft weergegeven, heeft hij, wellicht in opdracht van Van der Geest, zijn fantasie de vrije loop gelaten. Het elitaire gezelschap heeft nooit tegelijkertijd de kunstverzameling bezocht. De aartshertogen waren er in 1615. En de jonge Poolse prins Władysław Waza vertrok pas op 17 mei 1624 uit Warschau.

De reis naar de Zuidelijke Nederlanden moet voor de aanstaande koning bijzonder inspirerend zijn geweest. Hij kocht vier kisten met kunstvoorwerpen (helaas zijn de inventarissen niet bewaard gebleven). Hij was trots op zijn aankopen. Een aantal ervan liet hij op een schilderij van zijn eigen kunstkamer vereeuwigen door een onbekende, zeer waarschijnlijk Antwerpse, kunstenaar. Net als op de kunstkamers van Van Haecht kun je op dit schilderij een aantal echt bestaande kunstwerken identificeren.

Hoewel het signatuur op het schilderij fecit/Warsau[…] lijkt te suggereren dat het paneel in Warschau is vervaardigd, twijfelen onderzoekers hieraan. Mogelijk was het bedoeld als een dedicatie aan de prins en is het schilderij in Antwerpen vervaardigd, en samen met de andere aankopen van Władysław naar Warschau gestuurd.

Wat een beetje droevig is, is dat er op dit schilderij geen bezoekers zijn afgebeeld die de kunstkamer van Władysław komen bewonderen. “Dan laat ik mezelf gewoon bewonderen”, moet Władysław gedacht hebben. Hij laat zich dan ook niet eenmaal, maar tweemaal op het schilderij vereeuwigen. We zien hem op het kleine portretje achter het zeegezicht, en op het medaillon dat prominent op de voorgrond is geplaatst. Dat gesneden portretje is omringd door inscripties met al zijn titels.

Liever nog dan op Maastricht Randwyck stap ik uit op Warszawa Centralna. Daar ga ik hem bekijken, de koning die zo graag bekeken wil worden. Met mijn telefoon maak ik een foto van het medaillon dat zijn beeltenis draagt – nu kan ik naar hem blijven kijken, iedere dag.

De TEFAF-beurs in Maastricht is van 11 tot en met 19 maart te bezoeken.

• kunstkamer
• TEFAF Maastricht