de franse nederlanden, samenleving

Kersttradities rond de “schreve”

Kerst staat voor de deur, de periode waar we allemaal zo origineel mogelijk uit de hoek proberen te komen. Cadeautjes, eten of drinken, … het is een jaarlijkse zoektocht. Maar soms moet je niet zo ver zoeken. Net over de grens bij onze Franse buren valt nog heel wat te ontdekken.

Wie denkt aan Franse producten, denkt aan ‘du vin, du pain, en héél veel kaas’. Maar klopt dit wel voor het Noorden van Frankrijk? Heeft de staatsgrens culturele verschillen doen ontstaan? Zij die op de grens wonen, weten wel beter. Frans-Vlaanderen werd dan wel tussen 1659 en 1713 definitief door Lodewijk XIV bij Frankrijk ingelijfd en de bevolking kreeg een andere nationaliteit opgeplakt, maar de integratie verliep veel trager. Sommigen twijfelen er zelfs aan of die eigenlijk ook volledig is afgerond .

Vroeger waren er in de grensregio veel gemengde gezinnen waarbij elk aan zijn identiteit bleef hangen. Grensarbeid en grenssmokkel waren een onderdeel van de maatschappij. Tabak ging naar Frankrijk en Franse sterke drank vond zijn weg naar Vlaanderen. Vaak in kinderwagens of onder de hoepelrokken van Vlaamse grensarbeidsters. Die waren vaak zogenaamd ‘enkele maanden zwanger’ zodat de kommiezen (douane) ze maar beperkt mochten fouilleren. Hierdoor konden de dames natuurlijk meer smokkelen. Hele smokkelbendes, met afgerichte honden, werden zelfs als echte guerrillagroepen op pad gestuurd. Met het wegvallen van de grensformaliteiten werd alles een stuk gemakkelijker en beschaafder.

Kerstspecialiteiten aan beide kanten van de grens

Het jaar rond zijn natuurlijk de typische producten te koop die geliefd zijn bij Belgen en Fransen. Er bestaat zelfs een woord voor: ‘grenstoerisme’. Wie niet weet wat dit is moet in het weekend maar even naar de Zwarteberg (Westouter & Sint-Janskappel) gaan of beter nog, naar Auchan. Karren vol met water, wijn of andere alcoholische drank, stokbroden of croissants verdwijnen in auto’s met Belgische nummerplaat. Andersom steken de Fransen graag de grens over omdat ze verzot zijn op onze chocolade en bier. Maar natuurlijk ook omdat de rookwaren in België aanzienlijk goedkoper zijn.

De kerstperiode is echter het uitgelezen moment om op zoek te gaan naar unieke, lokale producten. Soms is het wel wat zoeken, want de commercialisering zorgt voor uniformering en dus eigenlijk ook voor verlies van tradities en ambachten. Wie echter wat moeite doet en niet enkel naar de massaproducten kijk, zal verrast zijn hoe groot de invloed en de gelijkenissen zijn tussen Noord-Frankrijk en (Belgisch-) Vlaanderen. Een mooi voorbeeld daarvan zijn de kerstbieren.

Oorspronkelijk werden die in België gebrouwen als cadeau van de brouwer aan zijn trouwe klanten. Daarvoor gebruikte hij de allerlaatste geoogste gerst en gaf hij het bier enkele weken de tijd om te rijpen. Een paar voorbeelden zijn St. Bernardus kerstbier, St. Feuillien Cuvee de Noël, enz. Deze Belgische traditie wordt nu ook overgenomen door de vele microbrouwerijen die de voorbije jaren in Noord-Frankrijk als paddenstoelen uit de grond geschoten zijn. Zij bottelen hun eigen kerstbieren, wel in héél beperkte oplagen. Enkele voorbeelden zijn Anosteké Cuvée d’Hiver, Saint Sylvestre brassin d’hiver,enz. Ze zijn vaak (maar niet altijd) donker van kleur, hebben een hoog alcoholpercentage, zijn vaak iets meer gemout en zoeter van smaak door het gebruik van typische winterse kruiden (kruidnagel, sinaasappel,…).

Een ander voorbeeld van een product uit de Kerstperiode is de ‘cougnou’, ook wel ‘coquille’ genaamd. Bij ons is deze briochekoek met rozijntjes, suiker of chocolade ondertussen zo ingeburgerd dat hij te verkrijgen is in iedere supermarkt. Maar eigenlijk is deze viennoiserie typisch voor de Noord-Franse regio. Hij werd vroeger op Sinterklaas of met Kerst aan de kinderen gegeven, samen met een kop warme chocolademelk en gezouten boter. Hij wordt bij onze zuiderburen ook wel ‘pain de Jésus’ genoemd. De vorm stelt namelijk een in doeken gewikkeld kindje Jezus voor.

Het lijstje met culinaire lekkernijen is veel langer dan dat. Zo wordt in Frankrijk op Kerst iets meer vis gegeten. Frankrijk is trouwens één van de grotere visproducenten. Dan heb je nog allerlei soorten ‘rillettes’ (porc, poulet roti,…) en de kazen natuurlijk. Franse lekkernijen zijn er dus genoeg.

De verschillen en gelijkenissen tussen de Belgen en onze zuiderburen gaan echter verder dan enkel eten en drinken. Zo is er in de Noord-Franse bietenstreek de traditie van de Guénel, een lichtfeest met uitgeholde suikerbieten. Iedereen kent wel de typische uitgeholde pompoen rond Halloween, maar de bietentraditie is bij de zuiderburen veel ouder, wellicht zelfs Keltisch van oorsprong. Deze bieten werden rondgedragen op het feest van Allerheiligen, Sint-Maarten en op Kerstavond. In Vlaanderen is deze traditie al decennialang verdwenen nu er geen Vlamingen meer zijn die jaarlijks naar Frankrijk trekken om te helpen met de bietenoogst.

Moraal van het kerstverhaal

Wat de Belgen hebben en hun Franse buren niet, is de traditie van klassieke kerstmuziek. Niet de ‘jingle bells’ maar de traditie van het bijwonen van een uitvoering van het Weihnachtsoratorium van Bach. In Frankrijk is er een grotere voorkeur voor romantische componisten uit eigen huis (Gounod,…) en niet voor barokke, Duitse componisten. Zo is er in Rijsel, ergens in de dagen rond Kerstmis, wel een beknopte opvoering van het vrij uitvoerige werk. In België zijn er wel enkele (semi-)professionele gezelschappen die het Weihnachtsoratorium uitvoeren. Deze concerten zitten steeds afgeladen vol en voor velen is dit het muzikale hoogtepunt van het jaar

De cultuur van Noord-Frankrijk en Vlaanderen vergelijken mag kort door de bocht lijken, maar het geeft toch een goede indicatie. Belgische toeristen die Noord-Frankrijk bezoeken, maken soms de opmerking ‘dit is het echte Vlaanderen’, en in zekere zin is dit correct. Met het wegvallen van de laatste generatie grensarbeiders en het afnemend aantal gemengde gezinnen in de grensregio, worden de taalbarrières en de culturele verschillen steeds groter. Dit is natuurlijk ironisch want door de open grenzen zou de culturele kruisbestuiving net groter moeten worden. Er worden grensoverschrijdende stappen gezet; zoals bv. grenstelevisie, grensoverschrijdende toeristische samenwerkingsverbanden,… Maar ook de consument zou verder moeten leren kijken dan het gecommercialiseerde massaproduct dat culturen doet vervlakken. De Kerstperiode is daarvoor uitermate geschikt. Op de kerstmarkten van Rijsel, Bethune, St. Omer, … vind je nog kleine, authentieke producenten, echte ‘artisans’ van Vlaamse streekproducten. En ja, wie wat zoekt, kan zelfs in de grotere supermarkten over de grens bijvoorbeeld nog ‘veritable gaufres Flamandes’… uit Duinkerke vinden. Of de jenever van Wambrechies, de Ch-ti caramel spéculoos, enz. Alles is hier aanwezig voor een zalige Kerst.