geschiedenis

Jean Massart bestudeert planten, samen met zijn ezel

Sylvia Van Peteghem was als hoofdbibliothecaris van de Gentse Boekentoren de eerste vrouw die aan het hoofd stond van een universiteitsbibliotheek in België. Op 1 april 2020 ging ze met pensioen. De redactie vroeg haar een kleine keuze te maken uit de collectie van de bibliotheek. Het zijn publicaties waarvan zij trots is dat ze tot die collectie behoren en waarvan ze vindt dat een ruimer publiek ze zou moeten kennen. In aflevering vier bestudeert Jean Massart planten en landschappen, samen met een ezel.

Jean Massart (1865-1925) reisde met een reeks fototoestellen, zware gelatine glasplaten, een helper en een ezel met een karretje om het materiaal te dragen. Als je weet dat zijn diensthoofd Paul Héger hem beschreef als “pas un collaborateur ordinaire, il animait tout le laboratoire; il communiquait son enthousiasme et sa gaîté à tous les camarades, à tous ceux qui, en même temps que lui, travaillaient avec moi”, dan moet het wel geen straf geweest zijn om met hem op te trekken, ook al moest je een ezel in bedwang houden.

Hij kan als geobotanist omschreven worden, iemand die de planten in de vrije natuur bestudeert en die vooral aandacht heeft voor hun onderlinge relaties en die met hun omgeving. Zijn vader had een bedrijfje waar hij kamerplanten als varens en “palmiers” verkocht, “l’amour de la nature est né dans les serres familiales”.

Massart was zeer bekwaam en had faam, kreeg schitterende posities aangeboden onder andere als professor aan de ULB, directeur van het Leo Errera Botanisch Instituut en curator van de Nationale Plantentuin. Hij nam regelmatig deel aan buitenlandse opdrachten: Engeland, de Verenigde Staten, Brazilië, Indonesië, Maleisië, de Algerijnse Sahara. Bovendien had hij een mening. Door zijn uitgesproken anti-Duitse houding moest hij tijdens de eerste wereldoorlog het land verlaten. Terug in België na de oorlog bracht hij de getroffen gebieden in kaart.

Twee van zijn baanbrekende werken zijn voor dit verhaal van belang, Les aspects de la végétation en Belgique, in twee delen uitgegeven in 1908 en 1912. De publicaties waren bedoeld voor het onderwijs en Massart had het alomvattend idee overal in België te fotograferen, maar de oorlog remde dat af. Hij legde traditionele landschappen vast, vaak met personen die recht in de lens keken en die dienden om het landschap hoogte en breedte te geven. Elke foto van 30/40 cm is duidelijk gesitueerd, met zowel coördinaten als opnamepunt, kijkrichting en datum. Vollediger kan niet. Precies daardoor is deze collectie meer dan geschikt voor herfotografie. Iets wat Massart zelf ook deed maar het begon pas echt te rollen toen Leo Vanhecke in 1980 vanuit de Nationale Plantentuin fotograaf Georges Charlier de opdracht gaf om 60 opnames precies vanuit hetzelfde standpunt opnieuw te maken voor het boek Paysages de Flandre, jadis et aujourd’hui. De derde fotoreeks kwam er in opdracht van het Vlaams Architectuurinstituut, die Jan Kempenaers in 2003/2004 engageerden.

En dan start het UGent verhaal. Pieter Uyttenhove bracht alles samen: het onderzoek, de website, het boek en een succesvolle tentoonstelling in 2006 in het Gentse SMAK. Voor Bruno Notteboom was dit de kickstart voor het onderzoek waarmee hij in 2009 promoveerde “Ouvrons les yeux!”: stedenbouw en beeldvorming van het landschap in België 1890-1940. In 2014 maakte Michiel De Cleene de voorlopig laatste reeks waarvan een selectie in de Singel getoond werd.

Wie in de coulissen zoveel meer leerde dan verwacht was het Boekentorenteam. Jarenlang was geworsteld met zin of onzin om zelf tentoonstellingen te maken. Het was natuurlijk altijd fijn om doen, maar haalden we wel voldoende aandacht en kwaliteit? Recollecting Landscapes veranderde de formule. Voortaan zou de bibliotheek als logistieke partner optreden: zorgen dat alles er is en het samen brengen, scannen, restaureren, beschrijven en verzekeren. Onderzoekers zorgen voor inhoud, verhaal en selectie en het museum toont, beschermt, maakt zichtbaar. Op die manier zouden ook de 18^e eeuwse etsen van Piranesi in het MSK (2008), het 12^e eeuwse Liber Floridus in het STAM (2011) en In de ban van de Tijd in de Sint Pietersabdij (2017) getoond worden.

Maar er was meer. Recollecting Landscapes
leerde ons met vallen en opstaan scannen op een moment dat er nauwelijks richtlijnen waren. Helaas heeft nog niemand het middel gevonden om Massart te vertellen hoe revolutionair tijdloos en stimulerend zijn onderzoek was.

• Boekentoren
• fotografie
• geobotanist
• Jean Massart
• UGent