kunst

Je hebt kijken en je hebt kijken kijken

Op weg naar het werk droomt Luc Devoldere weg bij de kunstwerken langs de autostrade: het kruis van Fabre, chaos en een cycloop.

Ik zal het maar bekennen. Al meer dan twintig jaar rijd ik alleen in een auto naar het werk: tachtig kilometer snelweg. Vanuit een voorstad van Brussel, die Aalst heet, naar de Frans- Belgische grens tussen Kortrijk en Rijsel waar ons kantoor ligt.

In Gent kom ik op de snelweg die – laat ons de dingen even ruim zien – van de Noordkaap naar de Middellandse Zee gaat, en dat zul je geweten hebben. Veel vrachtwagens en vanaf de lente mondjesmaat, maar onafgebroken de Nederlanders die naar het zuiden trekken: eerst de senioren met grijze kuiven, en dan de sleurhutten en de gezinswagens.

Beschot tussen huis en werk

Je rijdt langs groene enclaves en bedrijven. In de verte dromen kerktorens. Nu en dan een doodgereden kat of konijn op de weg. Als je opzij kijkt zie je je collega’s in het verkeer – een man die op zijn smartphone tokkelt, een vrouw die haar ogen maquilleert met een potlood en toch haar pad recht houdt, de nerveus snokkende roker die met open raam rijdt.

Nu en dan strand je in een file. Je weet nooit hoe ze ontstaat, en dan weer oplost. Je passeert langs auto’s die elkaar hebben geraakt en nu ontredderd stil staan, gele hesjes in de berm die eenzaam telefoneren. Plots ben je zelf deel van een kijkfile omdat je vertraagt om het ongeluk van een bestuurder aan de andere kant van de snelweg even een blik toe te werpen. Je luistert naar Klara of laat een guilty pleasure zoals Laura Pausini door je stuurhut knallen. Je droomt je een beschot tussen huis en werk.

Maar ik wil het hier hebben over de kunstwerken langs mijn stuk snelweg.

Ieder huis zijn kruis?

Sinds enkele maanden staat iets voorbij Wetteren (tussen Aalst en Gent op de E40; iets voorbij de fietsbrug naar links kijken, als je mag van je reisgenoot) een werk van Jan Fabre te blinken.

Het is De man die het kruis draagt, de kunstenaar zelf die verguld (letterlijk) schittert in zijn intussen bekende lange overjas, en op zijn handpalm een groot verguld kruis in evenwicht houdt, als een jongleur. De bril voor op de neus kijkt hij geconcentreerd naar het kruis.

Het beeld stond in 2015 in de kathedraal van Antwerpen omdat de kerk vond dat het met de bezoeker meeging, in de evenwichtsoefening die de gelovige maakt als hij zijn positie moet bepalen tegenover het skandalon van het kruis.

Jan Fabre gooit zijn lichaam wel meer in de strijd. Hij figureert op een trapladder op het dak van het S.M.A.K in Gent als De man die de wolken meet en in de tuin van het Brugse Gezellemuseum als De man die vuur geeft: weggedoken onder zijn vergulde jas, blootvoets – zijn schoenen staan wat verder op een sokkel – geeft hij een vuurtje, ja, aan wie?

Elke keer werp ik een blik op het beeld met het grote kruis. Blijkbaar alleen als ik van Aalst naar Gent rijd, en mijn ogen dan de overkant van de snelweg moeten opzoeken. Wat ik op een lenteochtend zag, was niet meer of minder dan een epifanie. In de trillende ochtendmist van deze lentedag is de stam van de windmolen die zowat vijftig meter achter het beeld opdoemt, verdwenen: ik zie alleen een vrij in de lucht wiekend kruis, drie balken. Is bij de plaatsing gedacht aan dit effect, want de vergulde man toont het kruisbeeld haast aan de windmolen erachter? In elk geval krijgt de ongewilde, efemere “installatie” een bijna miraculeuze lading.

En toch kan ik niet anders dan ook denken aan de raad van bestuur van het bedrijf (een opleidingscentrum van het Robotic Surgery Institute ORSI) dat besloten heeft tot het plaatsen van het beeld in tempore non suspecto: voor Jan Fabre terechtkwam in de tornado die elke #MeToo–beschuldiging met zich meebrengt. Het is de choreograaf en niet de beeldend kunstenaar die beschuldigd wordt van grensoverschrijdend gedrag met zijn vrouwelijke danseressen-werkneemsters.

Misschien denkt een lid in die Raad wel dat het beeld eigenlijk beter niet was opgesteld? Mag je nog plaatjes van Michael Jackson draaien op de openbare radio, of standbeelden van Leopold II laten staan in de openbare ruimte? Wat mij betreft wel, maar het beeld doet er me telkens weer aan denken. Intussen draagt Jan Fabre zijn kruis, naar verluidt in het buitenland, ontredderd door de heisa. Te lang leefde hij wellicht in zijn bubbel, omringd door bewonderende groupies. Het is hard ontwaken uit de sekte.

Dat is niet het geval voor het tweede kunstwerk dat ik op mijn weg ontmoet: iets voorbij Deinze, tussen Gent en Kortrijk. Waarschijnlijk ziet de passant het niet als een kunstwerk. De onregelmatige, gekartelde, gele constructie die dwars op een snelwegbrug staat over een lengte van dertig meter en aan een berglandschap of een portie frieten doet denken, herinnert in feite aan de dramatische kettingbotsing van 27 februari 1996, toen bij plots opkomende dikke mist, die vaak hangt in deze Scheldevallei, in enkele seconden tijd tweehonderd auto’s op elkaar inreden en een kerkhof van verwrongen staal en tien dode lichamen, zesenvijftig zwaar- en dertig lichtgewonden achterlieten.

Eigenlijk is dit werk, met als titel Chaos kettingbotsing 1996, dus een Mahnmal; een waarschuwing aan de weggebruiker om veiliger te rijden. Een beetje zoals de moraliserende, verbale boodschappen die langs Vlaamse snelwegen opduiken en om de zoveel tijd wisselen. En laat die boodschap nu net zijn: “Je hebt kijken en je hebt kijken kijken.” Een gevleugeld woord van een deelnemer aan Temptation Island, die voorspelbaar ten onderging aan dit onderscheid.

De cycloop op de vorkheftruck

En dan is er, iets voorbij Waregem, nog de Cycloop, een poedelnaakte, lelijke reus van zeven meter met één oog, midden in een fronsend gezicht. Het beeld van Marco Boggio Sella stond op straat in Gent tijdens Over the Edges (2000) en is nu hier gestrand op het affuit van een vorkheftruck , aangekocht door het bedrijf H&M International.

Nu en dan protesteert een verontruste ouder met kinderen in de auto om het frontale naakt. Als de Belgen voetbal spelen krijgt deze oversized tuinkabouter dan weer een tricolore voetbalbroekje en dito shirt. Ik zie altijd Odysseus die deze barse reus sluw een in het vuur gepunte boomstam door het oog priemde om alsnog te ontsnappen en zijn Ithaka terug te vinden.

Je hebt kijken en je hebt kijken kijken.

• Chaos kettingbotsing 1996
• cycloop
• Jan Fabre
• Marco Boggio Sella
• snelwegkunst