Jaya Pelupessy vestigt de aandacht op de constructie achter foto’s

Unieke kunstwerken over reproductieprocessen: dat is de wonderbaarlijke paradox van de Nederlandse kunstenaar Jaya Pelupessy. Momenteel laat hij in twee gelijknamige exposities werk zien uit zijn recentste project Manufactured Manual: fotografie zonder zelf foto’s te nemen. Dat blijkt een logische ontwikkeling in zijn oeuvre.

Iedereen heeft tegenwoordig een camera op zak waar je ook mee kunt bellen en de meeste mensen maken dagelijks waarschijnlijk vaker een foto dan dat ze een belletje plegen. Zo ontstaat er een grote stroom van beelden, groter dan ooit tevoren. Het is daarom nogal moeilijk geworden om je nog voor te stellen dat foto’s iets heel fysieks hebben, of in elk geval hadden: van het ontwikkelbad tot het fotoalbum – en eigenlijk ook de camera zelf. Voor velen heeft de mobiele telefoon die functie overgenomen, waarmee het gemaakte beeld vervolgens online gezet kan worden. Bovendien: veel beelden gaan de hele wereld over, maar blijven digitale bestanden. Mede daarom vindt Jaya Pelupessy (1989) het belangrijk om met zijn handen bezig te zijn. Oude technieken, zoals de zeefdruk, combineert hij daarom graag met digitale media.

Twee foto’s, twee verhalen

Pelupessy interesseert zich al langere tijd voor fotografie. Hij maakte op de middelbare school actiefoto’s van snowboardende vrienden, maar zag niet echt de noodzaak van een vervolgopleiding in de fotografie. Dat hij uiteindelijk toch voor deze studierichting koos, aan de Hogeschool voor Kunsten Utrecht, was niet om te leren om zo mooi mogelijke plaatjes te schieten. Zijn studiekeuze werd juist gemotiveerd doordat hij doorkreeg dat het medium zijn beperkingen had: met name dat je met een net iets andere hoek of kadrering een heel ander verhaal kunt vertellen. Dit besef ontstond bij hem toen hij twee gelijktijdig genomen foto’s zag van het grote beeld van Sadam Hoessein dat neergehaald werd. Op de ene stond een groep mannen te juichen omdat Irak bevrijd was. Op de andere, vanuit een iets andere hoek geschoten, zag je juist hun vertwijfelde landgenoten: hoe moet dat nu verder met hun land?

Een van Pelupessy’s kernthema’s is: hoe mensen met elkaar communiceren door middel van beelden

De wrijving tussen die twee foto’s raakt aan een van de kernthema’s van Pelupessy’s oeuvre: de manier waarop mensen met elkaar communiceren door middel van beelden. Op een wat alledaagser niveau dan het wereldnieuws, kun je dan denken aan hoe mensen zich voor de camera net wat voordeliger presenteren, de constructie achter de foto. Dat hij zich vooral op fotografie en in mindere mate op film richt, komt omdat camera’s nu eenmaal de hofleverancier zijn van de (online) beeldenstroom. Pelupessy voelt zich naar eigen zeggen eerder verwant met de construerende dan met de spontane tak van de fotografie. Esthetiek heeft hem nooit zo geïnteresseerd, vertelt hij; hij vindt zichzelf overigens ook niet zo’n goede fotograaf.

Nadruk op het proces

Natuurlijk, zijn kunst heeft een duidelijke visuele aantrekkingskracht, maar dat is niet het doel, alleen het middel. Het gaat hem erom dat je als toeschouwer geprikkeld wordt om actief na te denken over beelden en de constructie daarvan. Pelupessy ziet zichzelf daarom ook niet als een opvoedende of pessimistische kunstenaar. Hij is toch eerder iemand die een zeker enthousiasme overbrengt. Dat is goed te zien aan zijn avontuurlijke, procesgerichte benadering. Die komt mooi tot uiting in onder meer Studio Sculptures (2017 - doorlopend), waarbij Pelupessy gebruikmaakt van maquettes. Die maakte hij altijd al, voor het bepalen van de ruimtelijke opstelling van zijn werk voor een expositie, en stiekem vond hij die soms mooier dan de uiteindelijke tentoonstelling. Dat gegeven combineerde hij op een gegeven moment met een fotoreeks die hij nog had liggen. Daarvoor legde hij hulpmiddelen voor fotografen vast – onder meer een ontwikkelbad en een reflectiescherm – alsof ze sculpturen waren. Dat leverde esthetisch mooie foto’s op, maar ja, daar ging het hem dus niet om.

Wanneer hij echter zo’n object in een maquette plaatste, daar een foto van maakte en vervolgens die afdruk toonde in de locatie die model had gestaan, ontstond wél iets dat verder ging dan de esthetiek: een soort duizelingwekkend spel met werkelijkheden, dat enigszins vergelijkbaar is met het Droste-effect. Pelupessy bracht bovendien ook ‘foutjes’ aan in de foto’s. Een afgedrukt lichtknopje kan daarop wel de andere kant opstaan dan zijn evenknie in de fysieke ruimte. Het resultaat is dat je je gaat afvragen waar je naar kijkt. Ben je eigenlijk wel in de ruimte als je daar op een foto naar kijkt?

Reeksen unieke kunstwerken

Zo’n Studio Sculptures-foto werkt letterlijk alleen op de locatie waarvoor die is gemaakt, want anders gaat het effect verloren. Pelupessy vraagt zich tijdens ons gesprek hardop af of het kunstwerk eigenlijk wel op een andere plaats kan bestaan. Deze reeks is dan ook een uitgerekend voorbeeld van hoe Pelupessy bewust de reproduceerbaarheid zijn werk saboteert. Een ander project dat daar direct bij aanhaakt is Flatten Image (2019 - doorlopend), waarvoor hij de camera direct beelden liet vastleggen op fotopapier. Deze foto’s ogen als negatieven – dichter bij een origineel kun je in fotografie niet komen – maar zijn dat niet. Je kunt ze namelijk niet gebruiken om het beeld eindeloos opnieuw af te drukken, waardoor ze unieke kunstwerken worden. Daarmee gaat hij in tegen hoe fotografie meestal getoond en (verhandeld) wordt: als print, in beperkte of eindeloze oplage.

De werking van technologische (re)productieprocessen loopt als een rode draad door Pelupessy’s oeuvre, al duurde het een paar projecten voordat hij dat zelf doorkreeg. Inmiddels ziet hij zijn oeuvre als een geheel van projecten die langere tijd naast elkaar kunnen bestaan en die thematisch en formeel in elkaar haken. Daardoor ontstaat echter ook een interessante paradox: Pelupessy maakt veelal reeksen (!) unica. Dat heeft er ook mee te maken dat hij procesgericht is; het gaat niet om het eindresultaat, maar om de constructie. Die wordt des te duidelijker wanneer je diverse versies naast elkaar kunt laten zien. Dan krijg je een beter inzicht in hoe het proces werkt en hoe dat het tot verschillende resultaten kan leiden. Bovendien leidt verleiden natuurlijk tot actiever kijken.

Ontregelende vensters

Op internet circuleert een aantal fraaie video’s waarin Pelupessy laat zien hoe hij met behulp van een zeefdruktechniek de fotocollages maakt van zijn recentste reeks kunstwerken, Manufactured Manual (2020 - doorlopend).

Op de computer heeft hij collages samengesteld op basis van afbeeldingen uit zijn uitgebreide verzameling fotografiehandleidingen en -instructieboeken. Denk aan gebruiksaanwijzingen, maar ook lesboeken voor fotografieopleidingen en reclamefolders voor kleurenfilms. Vervolgens brengt hij die collages aan op een zeefdrukraam, door belichting in meerdere kleuren. Dat raam is eigenlijk bedoeld om kunstwerken in oplage te maken. Pelupessy daarentegen verheft dat hulpmiddel, dat gericht is op het reproduceren, tot de drager van een uniek kunstwerk.

Pelupessy verheft het hulpmiddel, gericht op reproduceren, tot de drager van een uniek kunstwerk

In Manufactured Manual is opmerkelijk veel herhaling te zien binnen hetzelfde beeld. Een duidelijk voorbeeld is Collage #6 (2021), met drie keer een foto van dezelfde jonge vrouw, maar dan met een andere belichtingstijd. De instructieve wortels van het beeldmateriaal komen daarin naar voren: de herhaling is duidelijk een demonstratie. Een andere herhaling, die van een vaas met bloemen, doet denken aan programma’s als Photoshop waarmee beeldelementen ‘gekloond’ kunnen worden. Je kunt ook denken aan de verschillende vensters en tabbladen waar gebruikers van hedendaagse technologie aan gewend zijn geraakt.

Wanneer je door de expositieruimte loopt, zoals momenteel in het Centraal Museum, krijg je dan ook het gevoel dat je door een fysieke Instagramfeed of een Google Images-overzicht scrollt: je wisselt constant tussen uiteenlopende taferelen als interieuren, zwemmende mensen, eenden en bloemen – soms zelfs binnen dezelfde collage. Daar ogen die nevenschikkingen echter veel meer ontregelend dan online, waardoor je kritischer begint te kijken. Wellicht ontstaat die verwarring omdat het verleidelijk is kunstwerken te zien als samenhangende gehelen met één betekenis. Is er dan eigenlijk sprake van een constructie achter die betekenis, of juist achter die blik?

Manufactured Manual is nog tot en met 10 april 2022 te zien in het Centraal Museum (Utrecht). Tot en met 2 april is een tentoonstelling onder dezelfde titel te zien in Galerie Caroline O’Breen (Amsterdam). Een – uiteraard locatiespecifiek – werk uit de Studio Sculptures-serie is te zien in de semi-permanente Eregalerij van de Nederlandse fotografie, in het Nederlands Fotomuseum (Rotterdam).