Is de Spaanse griepepidemie in Étaples begonnen?

Ruim honderd jaar geleden werd de wereld getroffen door een van de meest dodelijke pandemieën ooit: de Spaanse griep. Het huidige Covid-19-virus roept hier uiteraard herinneringen aan op, maar er zijn nu ook nieuwe theorieën over de oorsprong van deze griep. Die zou wel eens in Noord-Frankrijk kunnen liggen.

Het Coronavirus roept onvermijdelijk de vergelijking met de Spaanse griep op. Die kende een ongekend hoog sterftecijfer. Ook Noord-Frankrijk bleef niet gespaard. Wist u dat een theorie de oorsprong van de Spaanse griep in Étaples situeert, in Pas-de-Calais? Geloofwaardig? Wij zoeken het uit.

Tussen 1918 en 1920 veroorzaakte de Spaanse griep 50 tot 100 miljoen sterfgevallen. Dat betekent ten minste 2,5% van de toenmalige wereldbevolking. Een eeuw later zijn die cijfers nog altijd ijzingwekkend. Nooit in de geschiedenis maakte een pandemie zoveel slachtoffers in zo’n korte tijd. Als deze griep Spaans genoemd wordt, dan is dat alleen omdat Spanje, dat niet betrokken was bij de oorlog, het enige land was dat vrijelijk informatie over de epidemie publiceerde. Overigens was ook de Spaanse koning Alfonso XIII besmet. Het virus komt dus niet uit het Iberische schiereiland…

Een eeuw later bestaan er nog altijd verschillende theorieën over de oorsprong van het virus. Een eerste lokaliseert het begin van de Spaanse griep in de Shanxi-regio van China (ten zuidwesten van Peking). Het zou Europa hebben bereikt via Chinese arbeiders die ingehuurd waren om in de landbouw en de industrie in het zuiden van Engeland en het noorden van Frankrijk te werken. Voordat ze in de streek aankwamen, waren deze Chinezen op doorreis door Canada.

Een tweede theorie richt zich meer op Kansas, in de Verenigde Staten. Vogels, dragers van dit griepvirus, zouden de pluimveebedrijven hebben besmet. Zo zou het virus zijn overgedragen op boeren en die hebben het dan op hun beurt doorgegeven aan soldaten die in Europa zijn geland.

Étaples, een enorm Brits militair kamp

Er is nu een derde theorie die met name betrekking heeft op het Noord-Franse departement Pas-de-Calais: de Spaanse griep zou zijn ontstaan in Étaples. Deze hypothese vloeit voort uit onderzoek dat Britse onderzoekers, onder leiding van de befaamde viroloog John Oxford, aan het begin van de eenentwintigste eeuw hebben verricht. Zij baseerden zich hiervoor op het werk van artsen die tijdens de Grote Oorlog in Étaples actief waren.

Laten we de context schetsen: de bescheiden haven van Étaples werd omgevormd tot een groot kamp onder de verantwoordelijkheid van de Britten. Er waren een dozijn ziekenhuizen met ongeveer 25.000 bedden. Er werden ook dienstplichtigen opgeleid. Voor ze naar het front werden gestuurd, moesten deze jonge soldaten de gaskamers binnengaan om zo te leren hoe ze met dit nieuwe wapen moesten omgaan... Er waren voortdurend ongeveer 100.000 mensen aanwezig, afkomstig uit Afrika, Australië, Azië, Amerika. Bijna anderhalf miljoen mensen van vijfentwintig verschillende nationaliteiten hebben hier tijdens de oorlog verbleven. Geen enkele plaats op de planeet was internationaler.

Een "etterige bronchitis" die zeer op Spaanse griep leek

In de winter van 1916-1917 trof een mysterieuze ziekte jonge mannen die in goede gezondheid leken te verkeren. Deze ademhalingsziekte doodde meer dan 150 rekruten in het kamp. Een piek in het sterftecijfer. De geïnfecteerden vertoonden een blauwe of paarse verkleuring van de huid (cyanose) die kenmerkend is voor de toekomstige "Spaanse griep". De Britse artsen in Étaples noemden deze onbekende ziekte: "etterige bronchitis". De symptomen waren volgens Pierre Alquier, die in 2017 een proefschrift schreef over de Spaanse griep : "hoge koorts, hoest en vooral deze cyanose die zo kenmerkend is voor de Spaanse griep". De artsen maken ter plaatse aantekeningen over het onderwerp en er werd een artikel gepubliceerd in het medisch tijdschrift The Lancet, dat ook vandaag nog regelmatig artikelen bevat over deze vreemde epidemie die in het voorjaar van 1917 uitbrak.

De aard van het virus speelt in het voordeel van Étaples

Is het kamp in Étaples-sur-Mer de oorspronkelijke bron van de Spaanse griep? "Het is eerder de plaats waar de Spaanse griep voor het eerst beschreven werd, de eerste historische waarneming van de pandemie", antwoordt Frédéric Lemaire, archeoloog en onderzoeksingenieur bij het Institut national de recherches archéologiques préventives (INRAP), die het onderwerp heeft bestudeerd. Er zijn vermoedelijk nog andere gevallen geweest van deze “etterige bronchitis”, die aan de Spaanse griep vooraf gingen, maar die zijn niet geregistreerd door artsen in Marseille, Djibouti of Seattle. "Bovendien is de zoektocht naar ‘patiënt 0’ altijd een beetje speculatief. Er zijn vaak meerdere uitbraken. De aard van het virus speelt in het voordeel van Étaples. De Spaanse griep was een vogelgriep en werd overgedragen van vogels op varkens en dan op mensen. Étaples ligt op de route van de trekvogels, er zijn veel boerderijen en hokken met varkens en ander vee in de buurt van het kamp. Er leefden grote aantallen mensen in redelijk losse verbanden samen. Sommige van hen werden behandeld omdat hun longen aangetast waren door gas, waarvan de effecten nog niet bekend zijn. Dit was een explosieve situatie voor de ontwikkeling van een virus. Deze etterige bronchitis zal enkele weken later worden waargenomen in Aldershot (Groot-Brittannië), een ander militair kamp. Het virus kan zich dus op verschillende plaatsen hebben ontwikkeld.

Een geloofwaardige theorie?

Is deze theorie geloofwaardig? Hoe komt het dan dat er geen sporen van deze eerste versie van de Spaanse griep zijn gevonden bij de bevolking van Étaples, die stond toch in nauw contact met het kamp? Opnieuw hebben we hier een gebrek aan bronnen. Een burgerdokter zou dit moeten hebben gedocumenteerd. Waarom zou de epidemie in het voorjaar van 1917 stoppen om dan in 1918 weer heftig op te duiken? Het virus kan een winterslaap hebben gehouden en daarna gemuteerd zijn.

Misschien brengt de toekomst raad. De artsen van het kamp in Étaples hadden autopsies uitgevoerd op de lichamen van de zieken. Die worden nog altijd in formol bewaard, maar door de ontbinding is de huidige technologie niet in staat om ze precies te onderzoeken. Als dit zou kunnen, dan zouden we deze overblijfselen moeten vergelijken met monsters van slachtoffers van de Spaanse griep. Die worden bewaard in de permafrost van Alaska. Op basis van deze vergelijking kunnen we dan absoluut zeker zijn dat het Étaples-virus inderdaad de beroemde Spaanse griepvirus was. Dit zou een antwoord geven op de vraag naar de geografische herkomst van dit bijzonder dodelijke virus.

(De Franse versie van dit artikel verscheen op 19 maart jl. in de Noord-Franse online publicatie DailyNord).