geschiedenis, literatuur

Innerlijke vrijheid als voorbeeld: waarom we August Vermeylen niet mogen vergeten

August Vermeylen werd 150 jaar geleden geboren, maar die verjaardag wordt amper gevierd. De schrijver, politicus en hoogleraar lijkt zelfs een bijna vergeten figuur. Zijn biograaf Hans Vandevoorde betreurt die gang van zaken en zet daarom nog eens zijn ruime verdiensten in de verf. Want Vermeylen heeft ons anno 2022 nog veel te zeggen.

Op 12 mei was het 150
jaar geleden dat August Vermeylen werd geboren. Behalve een online-artikel bij Doorbraak en wat Facebook-posts ging deze verjaardag ongemerkt voorbij.

Alsof de man die ooit de eerste rector van de vernederlandste universiteit Gent was, geen bijdrage heeft geleverd tot wat we vandaag zijn.

Alsof hij nooit de leider was van het tijdschrift Van Nu en Straks, dat rond de voorlaatste eeuwwisseling de ramen heeft opengegooid voor de literatuur en cultuur van buiten ons taalgebied en dat de Nederlandse literatuur een gouden generatie heeft geschonken met schrijvers als Karel van de Woestijne, Stijn Streuvels en Herman Teirlinck.

Alsof de man nooit aan de wieg van de internationale en Vlaamse PEN-club heeft gestaan of aan de basis lag van de Vlaamsche Club in Brussel, en alsof hij nooit jarenlang voorzitter is geweest van de Vlaamsche Vereeniging voor Letterkundigen, en een spin in het web was van het culturele leven aan Nederlandstalige én Franstalige kant.

Gust Vermeylen lijkt vergeten, alsof de man nooit de ‘Kritiek der Vlaamsche Beweging’ heeft geschreven, de heftigste tekst die ooit in Vlaanderen is verschenen, waarin hij pleitte voor een Vlaamse Beweging die zich niet alleen met taal zou bezighouden en ook een sociale beweging zou zijn.

Alsof hij niet als eerste gepleit heeft voor “more brains!” in de letteren. Alsof hij geen essays heeft geschreven die ons geleerd hebben wat beschouwend proza kan zijn.

Alsof hij een schrijver was van wie de romans, het literair- en kunsthistorische werk en de toespraken geen sporen hebben nagelaten.

Kortom, alsof de man nooit bestaan heeft.

Zelfstandig denken

En toch is het goed om hem in herinnering te brengen, om zijn figuur te gedenken, zijn kernideeën even te overlopen en na te gaan wat zijn betekenis vandaag kan zijn. Wat kan Vermeylen ons anno 2022 nog zeggen?

Bovenal was Vermeylen een ketje, geboren in een gezin uit het lage Brussel, waar zich nu de steenwoestijn van de Pachécolaan bevindt. Die afkomst verklaart zijn liefde voor de gewone lieden en voor hun taal. Hij werd dus flamingant, al ging hij in de taal van Molière naar school en schreef hij later een zwierig Frans.

Hij was klein van gestalte, had een perkamenten huid, een geelachtig gezicht en een grote neus. Om dat laatste uiterlijke kenmerk werd hij in de extreemrechtse pers weleens karikaturaal afgebeeld als een Jood, zinspelend op zijn bekendste roman, De wandelende Jood. Voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog nam hij het overigens op voor Joodse kunstenaars en geleerden.

Hij was in veel kringen, ook die rond de Université Libre de Bruxelles, geliefd als causeur en charmeur. Ik noem hem altijd een soort Jean-Paul Sartre, die een vreemde aantrekkingskracht uitoefende op het andere geslacht. Maar hij werd ook belaagd, door Franstaligen die hem zelfs fysiek bedreigden, en door Nederlandstaligen die hem niet radicaal genoeg vonden.

Vermeylens gedachten vertonen een bijzondere samenhang en continuïteit van de vroegste anarchistisch geïnspireerde teksten tot ‘De Taak’, zijn testament uit 1945. Zijn belangrijkste idee, al prominent aanwezig in zijn ‘Kritiek’, is dat van het zelfstandig denken. Elke mens moet zichzelf leren bezitten, zijn verantwoordelijkheid opnemen, loskomen van het bevoogdend denken, van de onmondigheid die zich vertaalt in cultuurloosheid en sociale achterstand.

Maatschappelijk trok hij dat door naar Vlaanderen. Niet in de zin dat Vlaanderen een natiestaat moest worden (hij was een belgicist), maar dat het zijn eigen lot in handen moest nemen om zich te emanciperen en kosmopolitisch te worden. “Hoe meer we onszelf zullen bezitten, hoe meer we voor de wereld betekenen zullen”, schreef hij. Dat is de ware betekenis van zijn bekende slogan: “Wij willen Vlamingen zijn, om Europeërs te worden.”

Met die klemtoon op het onafhankelijke denken van de enkeling hangt zijn idee samen dat er een synthese van gemeenschap en individu moet komen. Dat idee was al terug te vinden in Van Nu en Straks, dat ondanks het anarchisme en individualisme dat het tijdschrift predikte, de band met de gemeenschap – in de termen van toen: “het volk” – niet wilde doorknippen. Dat engagement voerde hem al snel naar het socialisme, dat voor hem een orde betekende waarin de individuen maximale vrijheid konden krijgen zolang de gemeenschap maar niet werd belemmerd. Hij werd senator voor de Belgische Werkliedenpartij. Goed onderwijs voor iedereen en cultuur waren zijn grote bekommernissen.

Innerlijke vrijheid

Uit ‘De Taak’ blijkt dat hij meende dat de ontvoogding nog niet af was. Als hij nu zou leven, zou hij een striemende tekst schrijven tegen de Vlaamse Club, die zichzelf nu als een club van bankiers overleeft en Were Di als kernspreuk heeft genomen. Haar website is gesteld in het krakkemikkigste Nederlands dat je ooit heb gelezen. Zo struikel je er over zinnen als: “Het bouwen van een Elite die hypotheses bouwt en met elkaar in discours gaat.”

Vermeylen zou vandaag het gegoochel met meertaligheid hekelen van wie zijn eigen taal nog niet beheerst.

Hij zou zich verzetten tegen de verengelsing van de universiteiten, want die vormt het nieuwe franskiljonisme: zij versterkt de maatschappelijke ongelijkheid. Wie van thuis uit de middelen heeft, kan zich beter op het Engels toeleggen dan zeg maar een migrant die al moeite heeft om het Nederlands onder de knie te krijgen.

Hij zou de Vlaams-nationalisten van vandaag telkens met de neus op de feiten in Brussel drukken. Brussel was voor hem het probleem dat voor eeuwig een Vlaamse onafhankelijkheid tegenhield.

Maar als hij zou reïncarneren, dan zou hij bovenal pleiten voor het mens zijn, voor het hebben van een ethische missie. Hij wilde, zo schrijft hij in zijn dagboek, moreel gezien een goed voorbeeld geven, met als eigenschappen: “oprechtheid, zijn wat men is, geheel, echtheid tegenover schijn, innerlijke vrijheid.”

Hans Vandevoorde schrijft een biografie over Vermeylen en vertegenwoordigt hier niets dan zichzelf.

• August Vermeylen
• Vlaamse beweging