kunst recensie

‘Indië Verloren’ fileert de Nederlandse propaganda-oorlog over de onafhankelijkheid van Indonesië

Lange tijd heeft de Nederlandse staat zijn oorlogsmisdaden in Indonesië verhuld. De documentaire Indië Verloren … licht het deksel met een ruk van de pot. Regisseur In-Soo Radstake legt ficties bloot door simpelweg te vragen en te blijven draaien.

Een aanhoudend patroon van grandiositeit, gebrek aan empathie, een excessieve hang naar bewondering en een sterk verband met agressie en geweld. Volgens het handboek voor psychische stoornissen DSM-5 zijn het kenmerken van narcisme. Wie de documentaire Indie Verloren… Selling a Coloniar War van In-Soo Radstake ziet, kan niet anders dan vaststellen dat de Nederlandse staat in zijn reactie op de onafhankelijkheidsverklaring van Indonesië opmerkelijke gelijkenissen met deze symptomen vertoont.

Een kleine greep uit wat er in de film passeert:

“Het enige dat exceptioneel is aan de Nederlanders, is hoe exceptioneel de Nederlanders zichzelf vonden”, zegt de Ierse historicus Paul Doolan, schrijver van Collective Memory and the Dutch East Indies. Een oorlogsmisdaad kan alleen door de tegenstander worden gepleegd, niet door Nederlanders in Indonesië, aldus het standpunt van de Nederlandse minister van Justitie Carel Polak in 1971. “Nieuw-Guinea heeft de laagste vorm van menselijk leven in de wereld”, zegt Koningin Wilhelmina volgens gespreksnotities bij een bezoek aan de Amerikaanse president Roosevelt in 1942.

Nederland was na de Tweede Wereldoorlog bang om zonder de inkomsten uit de kolonie van een internationaal koloniaal rijk tot een derderangs Europese macht te vervallen, duiden historici. Zo bang dat het een spreekwoord werd: Indië verloren, rampspoed geboren.

“Ingrijpen in Indonesië was ab-so-luut nodig”, verdedigt een vertegenwoordiger van Nederlandse veteranen in 1995 nog op tv. En dan de term ‘politionele actie’ zelf: alsof het een politieoptreden in een binnenlandse aangelegenheid betrof.

Driekwart eeuw aan feitenkennis, onderzoek en nieuwe inzichten later blijkt Nederland nauwelijks in staat een minder rooskleurig, accurater zelfbeeld te accepteren. Namelijk dat het Nederland dat twee jaar eerder van de Duitsers werd bevrijd een soevereine staat binnenviel die internationale erkenning genoot. En dat het daarbij extreem geweld gebruikte en aanmoedigde bij zijn militaire troepen. Geweld dat niet of nauwelijks is bestraft.

Radstake schetst een ontluisterend beeld van een land dat anderen verwijt net zo te handelen als zijzelf, maar daar dubbele standaarden voor hanteert. De pot die de ketel verwijt dat-ie zwart ziet, bij gebrek aan het vermogen tot zelfreflectie. Voormalig minister van Buitenlandse Zaken Ben Bot zegt in de film: “Zoals Poetin nu in Oekraïne weigert te erkennen dat er een oorlog is, zo gingen wij ervan uit dat we schoon schip moesten maken in een land dat tot Nederland behoorde.”

Het ongeoorloofde militaire optreden van de Nederlandse staat tegen de onafhankelijke republiek Indonesië legt Radstake bloot door daar simpelweg internationale en nationale deskundigen over te bevragen. Hij verlegt zo het perspectief van binnen naar buiten. Dat is vergelijkbaar met hoe dat destijds al schuurde: het beeld dat de Nederlanders toen hadden van een zogezegd binnenlandse kwestie strookte niet met de internationale opvatting. De buitenwereld vond dat het hier een mondiaal issue betrof, namelijk dat van onafhankelijkheid en het recht van naties op zelfbeschikking.

Historici en andere, onder meer juridische onderzoekers komen voorbij. We zien een keur aan archiefbeelden, soms bekend, soms nauwelijks vertoond. Daarin wordt ook de ‘heilige’ ontstaansgeschiedenis van Indonesië kritisch tegen het licht gehouden. Over hoe onder meer de Chinese bevolkingsgroep, Indiërs en communisten over de kling werden gejaagd voor het grotere goed.

Zo gaat het over wat werd verzwegen en gecensureerd (‘oorlogsmisdaden’ was lang taboe en werd in officiële onderzoeken vermeden) en over al dan niet geverifieerde aantallen slachtoffers die aan beide zijden circuleerden. Maar ook over ficties die actief werden gecreëerd. Net als de kolonisatie werd de oorlog door de Nederlanders geframed als een humanitair project.

Hoezeer definities ertoe doen, blijkt onder meer uit de inderhaast doorgedrukte grondwetswijziging die de Nederlandse regering nodig had om recht te buigen wat krom was.

De Grondwet verbood namelijk om dienstplichtigen overzees te sturen. Nederland zou er honderdduizend inzetten: de grootste troepenmacht die het land ooit uitzond. Pas twee weken nadat de vaak jonge jongens voor de eerste ‘politionele actie’ in Indonesië waren geland, trad de wijziging in werking. Wie weg wilde, hing vijf jaar gevangenisstraf boven het hoofd. Opnieuw een methode die nu door Poetin wordt toegepast.

En dan de feitelijk niet-functionerende pers. De hoofdredacteuren van belangrijke dagbladen in de jaren 1940 en ‘50 waren politici: kranten waren niet veel meer dan spreekbuizen van de verschillende zuilen. Van onafhankelijkheid was geen sprake. Een onthullend video-interview met de beruchte kapitein Westerling, gemaakt in 1969 en toen aan alle omroepen aangeboden, bleef zelfs tot 2012 op de plank liggen. Het heeft ook tot dan geduurd voor de eerste foto’s opdoken van massa-executies, gepleegd door Nederlandse militairen tijdens wat nog altijd hardnekkig ‘politionele acties’ worden genoemd.

Via die onderbelichte aspecten ontspint zich een spannende zoektocht naar en een debat over wat nu het ware verhaal is achter de oorlog tussen Nederland en Indonesië.

De Amerikaanse historicus Robert McMahon noemt de Nederlanders koppig en onbuigzaam, als een afgewezen minnaar die dat niet kon verkroppen: “Hoe kun je me verlaten na alles wat ik voor je heb gedaan?!” Met zijn verongelijkte houding riep Nederland de rampspoed over zichzelf en de vrije Indonesiërs af.

Wat Radstake doet, is een bijdrage leveren aan wat volgens therapeuten bij narcisme heilzaam kan zijn: het leren verdragen en accepteren van kritiek en het zich leren verplaatsen in de behoeftes en gevoelens van anderen.

In Indië Verloren … combineert Radstake elementen uit zijn eerdere werk: zijn interesse in oorlogsgeschiedenis en beeldvorming en zijn Aziatische wortels. Radstake is geboren in Zuid-Korea maar geadopteerd en getogen in Nederland. Hij maakte eerder onder meer een documentaire over de zoektocht naar zijn moeder (Made in Korea: A One Way Ticket Seoul-Amsterdam?, 2006), een portret van de vernieuwende, controversiële filmmaker Pim de la Parra (Parradox, 2010) en Echo’s van een oorlog, over hoe het gemis van in de Tweede Wereldoorlog vermoorde familieleden anno 2016 bij de achterblijvers nog altijd voelbaar is.

Ook vooraf aan interviews en tijdens pauzes tussendoor laat Radstake zijn camera draaien, als de vertellers even uit hun formele houding vallen. Radstake maakt de kijker er zo van bewust dat ook dit verhaal is geregisseerd. Het geeft verder wat lucht aan de boeiende maar ook pittige geschiedenisles. Een langdradige uiteenzetting van een omslachtig formulerende deskundige spoelt Radstake versneld door, om hem daarna aan te manen zijn verhaal nog eens korter te doen.

Opvallend is hoe verschillende deskundigen in de coulissen grappen dat hun optreden in deze film – anno 2024! – hun carrière geen goed zal doen, of hen wel tot minder geziene gast in Nederland zullen maken.

Deze geschiedenis en de wijze waarop ze wordt verteld is nog zeer levendig. Dat bleek nog eens op 14 juni 2023, toen premier Mark Rutte in de Tweede Kamer voor het eerst verklaarde het bestaan van de staat Indonesië op 17 augustus 1945 “volledig en zonder voorbehoud” te erkennen. Een paar uur later volgde een officiële disclaimer. Aan de erkenning mocht geen juridische betekenis worden toegekend.

Indië Verloren… Selling a Colonial War trok in de Nederlandse filmtheaters meer dan 10.000 bezoekers. De documentaire is nu te zien op picl.nl.