kunst recensie

In zijn opmerkelijke debuutfilm ‘Julie zwijgt’ laat Leonardo Van Dijl de stilte spreken

Met zijn in Cannes bekroonde speelfilmdebuut zoomt Leonardo Van Dijl in op een vijftienjarig tennistalent wier coach van misbruik wordt beschuldigd. Van Dijl schuwt het drama en verkiest de ogenschijnlijk loze ruimte.

Met een onzichtbare bal spelen tegen een imaginaire opponent. Dat is wat de vijftienjarige Julie (nieuwkomer Tessa Van den Broeck) doet in het openingsshot van Julie zwijgt. Het is het speelfilmdebuut van de in Kortrijk opgegroeide en aan de Brusselse Sint-Lukasacademie opgeleide filmmaker Leonardo Van Dijl, dat werd geselecteerd voor de Quinzaine van Cannes. Daar won het twee prijzen: de SACD Award voor het beste scenario en de Gan Foundation Award die de film aan een breder distributiepodium in Frankrijk helpt.

Dat eerste shot, met haar dynamische beweging en statische kader, is zo goed als abstract: voor de helft gevuld met een paar lijnen van een tennisveld, de andere helft met het duister van de verder lege tennishal die dat veld omsluit. Julie serveert in het luchtledige, verdedigt van ver achter de baseline, beweegt met haar racket aanvallend naar voren, naar het net dat buiten het kader valt. Buiten beeld heeft ze kennelijk gescoord, want we horen haar krachtig uitademen voor ze zelfverzekerd terug het kader inwandelt. Ze neemt haar basispositie weer in en concentreert zich op het volgende punt. Als het beeld op zwart gaat voor de titel horen we hoe ze de imaginaire bal vol raakt met een snoeiharde, dubbelhandige backhand: “pok!”

Innerlijke strijd

In deze korte openingsscène balt zich al veel samen van waarover de rest van de film zal gaan. Julie zwijgt is een karakterstudie over een stille vechter die een innerlijke strijd levert. Aanvankelijk weet Julie – net als de kijker – niet precies waartegen ze het opneemt; de contouren van het vraagstuk dagen langzaam uit het duister. Net als de geconcentreerde rally’s in een tennismatch vuurt regisseur/scenarist Van Dijl samen met zijn coscenarist, actrice Ruth Becquart (die ook de moeder van Julie speelt) in relatief korte scènes informatie op de kijker af over de belevingswereld van Julie.

Zo leren we dat ze daar in het openingsshot alleen in de hal staat omdat haar coach Jeremy is geschorst. Een eerdere, veelbelovende pupil van hem heeft zelfmoord gepleegd. Omdat een verband wordt vermoed tussen de zelfmoord en de relatie die dat meisje had met haar coach, stelt de tennisacademie een onafhankelijk onderzoek in. Aan leerlingen wordt gevraagd over hun trainer te getuigen. Vervolgens richten alle ogen zich op Julie: hoe verhoudt zij zich als de huidige favoriet tot de beschuldigde trainer?

Wat de vertelling bijzonder maakt, is dat die het drama schuwt. Zoals Bas Devos in het recente Here het mos tussen de straatstenen van Brussel zocht en verstilling boven actie verkoos, zo prefereert ook Van Dijl de ogenschijnlijk loze ruimte boven plot en woord.

De beide titels zijn deel van een reflexieve stroming binnen de internationaal vermaarde Vlaamse film. Daarbij bepaalt ook cameraman Nicolas Karakatsanis (Rundskop, Skunk), die zowel eerdere films van Devos (Violet, Hellhole) als deze Van Dijl draaide, in belangrijke mate het signatuur. Het gaat om ingetogen, observerende films die met onopgesmukt realisme het onuitsprekelijke in beelden trachten te vatten. Een traditie in de geest van het geëngageerde werk van onder meer de gelauwerde gebroeders Dardennes, die voor Julie zwijgt als coproducenten optraden. Een film die een oase van kalmte biedt in tijden van overcommunicatie. En ruimte voor een genuanceerd tegenwicht aan de platitudes waarmee #MeToo vaak wordt omringd.

Want Julie laat zich voor niemands karretje spannen. Ze neemt haar tijd. Ze zwijgt.

Dat betekent niet dat er niets gebeurt. In een sober kleurenpalet van aardse tinten laat Van Dijl de stilte spreken. De kijker wordt daarin ook teruggeworpen op zichzelf, en uitgenodigd zich in Julie’s belevingswereld te verplaatsen en haar lichaamstaal te lezen. Wat zien we dan?

De camera blijft continu bij Julie, tijdens de briefing van de leiding, tijdens tennistrainingen en ander onderwijs, hangend en kletsend met medescholieren, op haar slaapkamer waar ze met de telefoon op haar borst tegen de regels in contact houdt met haar coach, in de auto met haar vader onderweg naar een wedstrijd. Toch houdt die observerende camera altijd een respectvolle afstand en toont zij Julie steeds omzoomd door een zekere ruimte: die krijgt iets van het luchtledige waarin Julie zich verkeert, zelfs als ze in gezelschap is.

De toeschouwers blijken even bepalend als de speler, wil Van Dijl maar zeggen. Doordat de tennisopleiding de eigen verantwoordelijkheid uit de weg gaat, komt alle druk op de schouders van tieners te liggen: wat zegt dat over de maatschappij waarin jonge vrouwen als Julie opgroeien?

Breekpunt

Julie’s onzichtbare opponent blijkt veel groter dan de rol van haar coach, en door de aard van die omgeving te worden bepaald: de onderlinge machtsverhoudingen, de schaamte, de imagoschade voor alle betrokken partijen, Julies veelbelovende sportcarrière die erdoor besmet raakt. Van Dijl richt zich minder op de steen die in het water is gegooid en meer op het rimpeleffect dat die veroorzaakt. Behalve over de scheidslijn tussen publiek en privé, de verhouding tussen trainer en pupil, gaat Julie zwijgt over het controleren van emoties, het wegmeppen van frustratie: discipline, routine en doorgaan tot het breekpunt.

Julie zwijgt gaat niet voor het eenduidige oordeel of de makkelijke verklaring, maar laat de tijd haar werk doen. Behalve over loyaliteit, het verleggen en bewaken van grenzen in de sport en het vellen van een moreel oordeel over haar coach, zegt deze film iets over Julie’s eigen positie in de arena, waarbij niets minder dan haar toekomst op het spel staat. De gedisciplineerde doorzetter lijkt vastbesloten om die zich niet te laten afpakken.

Toch komt er een moment dat de geladen stilte niet langer houdbaar is. In aanloop naar de ontknoping laat Van Dijl op de geluidsband enkele keren een gewijde sopraanstem (van de Amerikaanse Pulitzer Prize-winnende componiste en vocaliste Caroline Shaw) inzetten die iets van een sirene heeft: half vogel, half vrouw. Een innerlijke stem die opwelt uit Julie. Ze brengt haar niet op een dwaalspoor maar wil haar door de storm juist naar een veilige haven loodsen.

Het mooist is misschien wel wat haar nieuwe coach doet, in navolging van haar ouders, door af en toe domweg naast haar te gaan zitten: de stilte te respecteren, op gepaste afstand. Niet te dichtbij, maar ook niet te veraf. Af te stemmen op dezelfde frequentie. En dan te wachten. Klaar voor ontvangst.

Julie Zwijgt is van tot en met 14 oktober te zien op het Film Festival Gent en vanaf 16 oktober in de Belgische bioscopen te zien.

• Leonardo Van Dijl