geschiedenis recensie

In ‘Waarom ben ik hier?’ zoekt Rens Bod oplossingen voor de zingevingscrisis

Een geschiedenis van de menselijke zoektocht naar zingeving was er nog niet, dus schreef Rens Bod er een. Maar slaagt hij met dit boek ook in zijn ambitie om een oplossing aan te reiken voor de zingevingscrisis in de samenleving?

Rens Bod, hoogleraar Digital Humanities aan de Universiteit van Amsterdam, maakte in 2010 furore met De vergeten wetenschappen. In dat boek schetste hij een geschiedenis van de studie van domeinen als taal, literatuur, kunst en muziek door alfawetenschappers uit alle continenten. Bijna tien jaar later verscheen Een wereld vol patronen, waarin Bod een historisch overzicht presenteerde van een veelkleurige reeks van wetenschappen, van filologie en recht tot sterrenkunde, wiskunde en geneeskunde, zowel in de westerse cultuur als in niet-westerse culturen. In beide boeken benadrukte hij het – vaak vergeten – belang van de humane wetenschappen, in vruchtbare dialoog met de positieve en exacte wetenschappen, voor de evolutie van menselijke kennis.

Om kennis te verwerven dient een wetenschapper, zo schreef Bod, eerst gegevens te verzamelen die hij vervolgens onderwerpt aan een zoektocht naar patronen en principes. Wie kennis op het oog heeft, wil regelmatigheden of patronen op het spoor komen die de samenhang tussen data laten zien, en principes die deze patronen inzichtelijk maken. Patronen – die zowel kwantitatief als kwalitatief van aard kunnen zijn – ontlenen hun aantrekkingskracht en nut aan hun voorspellende kracht: wie bijvoorbeeld inzicht heeft in de banen die planeten doorlopen, kan voorspellen wanneer een zonsverduistering zal plaatsvinden; wie inzicht heeft in patronen van databestanden dankzij artificiële intelligentie, kan daarmee nieuwe teksten genereren.

Om te begrijpen waarom patronen optreden, dient de wetenschapper af te dalen naar het diepere niveau van de principes. Volgens Bod herkennen dieren weliswaar patronen, maar is alleen de mens in staat om onderliggende principes te vinden. In tegenstelling tot patronen zijn principes niet waarneembaar, maar geven zij een verklaring voor het optreden van diverse patronen door ze onder één theoretische noemer te brengen. Een voorbeeld daarvan vormen de gravitatiewetten van Newton, die de bewegingen van totaal verschillende voorwerpen kunnen verklaren vanuit één onderliggend principe.

Bods recentste boek, Waarom ben ik hier?, bouwt voort op dezelfde werkwijze: historische data uit alle mogelijke culturen verzamelen, zoeken naar patronen en verklaren via principes. Maar ditmaal is het onderwerp niet kennisverwerving maar de menselijke zoektocht naar zingeving. De aanleiding voor die keuze was de wijdverspreide mare dat we momenteel een zingevingscrisis beleven: de vraag naar betekenisvolle invullingen van het leven zou veel groter zijn dan het aanbod. Die vraag naar zingeving werd voor Bod nog acuter toen hij zelf begin 2023 de nasleep van een covidinfectie ondervond. Houdt zijn ongetwijfeld succesvolle werkwijze in het domein van wetenschappelijke kennisverwerving ook stand wanneer ze wordt toegepast op een heel ander onderwerp?

Een geschiedenis van zingeving is, aldus Bod, nooit eerder geschreven. De afwezigheid ervan heeft voeding gegeven aan de hardnekkige mythe dat alleen religie doorslaggevend is geweest voor zingeving. Daarom verdient het denken over zingeving een nieuwe start, vertrekkend vanuit drie vragen. Hoe hebben mensen in het heden en verleden, hier en elders, doel en betekenis gegeven aan hun bestaan? Bestaan er patronen en principes in de zingevingsvormen? En hoe kunnen we daaruit een zo goed mogelijke keuze maken? Het antwoord op de eerste vraag krijgen we in de gedaante van een historisch overzicht van zingevingsvormen. Dat beslaat de eerste vier hoofdstukken (en meteen het grootste deel van het boek). De laatste twee vragen worden beantwoord in het vijfde en laatste hoofdstuk en die antwoorden zijn vrij summier.

De eerste vier hoofdstukken kun je lezen als een catalogus van interessant materiaal en fijne weetjes over vier vormen van zingeving. Tussen neus en lippen leerde ik bijvoorbeeld dat het Wilhelmus slechts vanaf 1932 het Nederlandse volkslied werd. Het eerste hoofdstuk gaat in op diverse vormen van streven naar het onvergankelijke, bijvoorbeeld door het zoeken naar figuurlijke onsterfelijkheid, naar onsterfelijkheid in het hiernamaals of door de zorg voor een duurzame wereld. Het tweede hoofdstuk presenteert vormen van zingeving door iets bij te dragen aan de wereld: via hulp aan anderen, uitbouw van vriendschap en liefde, zoeken naar vrede, uitbannen van pijn en lijden, strijd tegen onrecht. In het derde hoofdstuk bekijkt Bod zingevende bijdragen aan jezelf, in onder meer de zoektocht naar genot, rijkdom, macht, eer, betekenisvol werk, een hoger bewustzijn, begrip van de wereld. Het vierde hoofdstuk tast extreme vormen van zingeving af: zelfopoffering, afkering van de wereld en zin zoeken in terminale of zelfs ronduit zinloze omstandigheden, zoals in de gaskamers van de Duitse concentratiekampen.

Talloze en heel uiteenlopende figuren passeren de revue, van wie Plato, Aristoteles en Spinoza de meeste aandacht krijgen, naast Orunmila, een Nigeriaanse filosoof uit de vijfde eeuw voor Christus. Het nadeel van Bods aanpak is dat hij verschillende ideeën telkens in één, hooguit twee alinea’s presenteert, waardoor de filosofische inhoud ervan vaak aan de oppervlakte blijft en hij het niveau van loutere informatie ternauwernood overstijgt. Ook de opdeling in vier thematische hoofdstukken is inhoudelijk niet waterdicht. Bod is geregeld gedwongen een zekere overlap tussen de hoofdstukken aan te wijzen.

Pas in het laatste hoofdstuk overstijgt hij het louter informatieve niveau door de onderliggende patronen en principes van al deze zingevingsvormen aan te duiden. Eerst ordent hij de verschillende vormen op basis van vier parameters: altruïstisch, egoïstisch, korte en lange termijn. In de resterende tien bladzijden zoekt Bod naar patronen en principes. Vier patronen vindt hij in de meeste zingevingsvormen terug: ze zijn lange termijn van aard; altruïstische en egoïstische zingevingsvormen houden elkaar redelijk in evenwicht; ze komen overal ter wereld voor, ook al worden ze met verschillende woorden aangeduid; tot aan het eind van ons leven kunnen we zingevingsdoelen blijven stellen, maar er is geen centrale zingevingsvorm waaruit alle zingeving volgt.

Uit die patronen leidt hij drie verklarende principes voor het zoeken naar zin af: zingevingsdoelen vergroten onze levenskansen; uit het principe van toenemende onderlinge afhankelijkheid volgt dat altruïstische en egoïstische zingevingsvormen elkaar redelijk in evenwicht houden; bij gebrek aan een centrale zingevingsvorm, zoeken we in de potpourri van zingevingsvormen naar een samenhangend narratief dat “geen objectieve waarheid is, maar een door de mens geïnterpreteerde werkelijkheid waarin feiten aaneen worden geregen tot een groter geheel.” Daarbij legt hij de klemtoon op ieders vrije wil om een zo goed mogelijk verhaal te distilleren uit dit veelkleurige zingevingspalet van zingevingsvormen die in verschillende culturen worden geconstrueerd en in dit boek opgesomd staan.

Met zijn aandacht voor de mogelijkheid tot vrije keuze onderstreept Bod terecht dat de optie voor één of meer zingevingsvormen nooit louter biologisch bepaald is; mensen kunnen zich voor een groot deel aan die biologische determinering onttrekken. Een juiste keuze moet volgens hem voldoen aan vier criteria: minimaal één haalbare zingevingsvorm; minimaal één zingevingsvorm voor de lange termijn; zowel zingevingsvormen die iets bijdragen aan onszelf als aan de wereld; zoveel mogelijk zingevingsvormen die aanpasbaar en onderling combineerbaar zijn.

Als oplossing voor wat hij aan het begin van zijn boek omschrijft als de huidige zingevingscrisis blijft het echter erg dunnetjes. Is het niet veeleer zo dat velen juist moe zijn geworden van het kiezen, precies omdat er geen overkoepelend verhaal meer is en zingevingsvormen niet langer aangereikt worden, maar eigenhandig moeten worden geconstrueerd? Dit helder geschreven boek illustreert dan ook eerder de oorzaken van de zingevingscrisis dan dat het de situatie oplost. Het laat zien hoe zingeving gefragmenteerd is en hoe we jongleren met de puzzelstukken. Ergens schrijft Bod dat hij in zijn zoektocht naar de antwoorden op onze diepste vragen “een mysterie heeft teruggebracht tot een probleem”. Deze aanpak, gelardeerd met cijfers en statistieken, die wonderwel werkt bij het in kaart brengen van de geschiedenis van de wetenschappen, blijkt veel minder vruchtbaar wanneer het uitermate complexe vraagstuk van zingeving in het geding is.

Rens Bod, Waarom ben ik hier? Een kleine wereldgeschiedenis van zingeving, Prometheus, 2023, 244 p.

• recensie
• rens bod
• zingeving