Na Rubens in 2018 en Bruegel in 2019 brengt Vlaanderen in 2020 hulde aan Jan van Eyck. Het indrukwekkendste eerbetoon aan deze technische vernieuwer vind je in het Gentse Museum voor Schone Kunsten, dat de grootste Jan van Eyck-tentoonstelling ooit organiseert. Maar ook Brussel, Brugge, Leuven en Mechelen vieren de Vlaamse Meester.

Het Museum voor Schone Kunsten in Gent pakt groots uit met Van Eyck. Een optische revolutie (1 februari tot 30 april 2020). Centraal in de tentoonstelling staan de recent door het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK) gerestaureerde buitenluiken van het retabel Het Lam Gods, dat zich sinds 1432 in de Gentse Sint-Baafskathedraal bevindt. Zeer uitzonderlijk zullen die panelen als afzonderlijke schilderijen buiten de kathedraal getoond worden. Op ooghoogte, zodat de prachtige kleuren, de schitterende details en de tastbare stofweergave voor iedereen van dichtbij kunnen bewonderd worden. De panelen worden aangevuld met meer dan de helft van het van Jan van Eyck bekende oeuvre. Bruiklenen zijn onder meer afkomstig uit Wenen, Berlijn, Madrid, Londen, Turijn en Washington.

Jan van Eyck (ca. 1390-1441) was vermoedelijk afkomstig uit een kunstenaarsfamilie uit het Maasland. Net als zijn vader beoefenden ook zijn broers Hubert en Lambert en zijn zus Margareta de schilderkunst. Zijn loopbaan is onlosmakelijk verbonden met het Bourgondische hofleven. In 1425 treedt hij als hofschilder en kamerheer in dienst van Filips de Goede, die vijf jaar later de Lage Landen zal verenigen in de Bourgondische Nederlanden. In de sociale omgang aan het hof van deze flamboyante hertog was de magnificentia van het hoogste belang, het uiterlijk vertoon van pracht en praal, wat de vraag naar luxegoederen in de hand werkte. Naast het Bourgondische hof besteedt de tentoonstelling ook aandacht aan de ruimere wereld waarin Van Eyck leefde en werkte. Die bestond uit zijn familie en het ambacht, het artisanale milieu en het circuit van mobiele vaklieden, de bloeiende economie in steden als Gent en Brugge en de nieuwe burgerlijke opdrachtgevers.

Olieverf

Jan van Eyck wordt dikwijls gezien als de uitvinder van de olieverf, die hij niet was. Wel heeft hij dit nieuwe medium verfijnd en aangewend op een manier die hem in staat stelde om de werkelijkheid op een nooit geziene realistische wijze af te beelden. De optische revolutie die hij daardoor veroorzaakte is het resultaat van zijn uiterst gesofisticeerde olieverftechniek, zijn scherpe observatievermogen en zijn bijzondere kennis van optische lichtverschijnselen. Niet alleen het spel van licht en schaduw, maar ook de manier waarop het licht zich in de ruimte beweegt, tussen de plooien geabsorbeerd wordt, op convexe en concave harnassen weerkaatst en zich een natuurlijke weg baant door transparante oppervlakken als water, glas of edelstenen. Op die manier ontstaat een denkbeeldige ruimte die zo echt lijkt dat we moeilijk de neiging kunnen bedwingen om er binnen te treden.

Van Eycks ruimtes ogen zo echt dat je amper de neiging kunt bedwingen om er binnen te treden

De kunst van Van Eyck was niet alleen technisch vernieuwend, ze was ook erudiet. Ze verwijst niet alleen naar het oude en het nieuwe testament, maar ook naar de antieke Oudheid. Als pictor doctus avant la lettre of geleerd kunstenaar die de kunstdebatten van zijn tijd op de voet volgde, was hij niet alleen op de hoogte van geometrie en optica, maar ook onderlegd in de letteren. Dat hij als een van de eerste kunstenaars zijn werk signeerde, getuigt van een groot zelfbewustzijn. In navolging van de adellijke traditie nam hij ook een eigen devies: als ich kan, wat zo veel wil zeggen als “ik doe mijn uiterste best om zo goed mogelijk te schilderen”.

Gerestaureerde buitenluiken

Alle verworvenheden van deze optische revolutie hebben zich gekristalliseerd in Het Lam Gods, Jan van Eycks vroegst gedateerde werk, dat volgens het opschrift op de lijst van de buitenluiken door zijn broer Hubert was begonnen maar na diens overlijden door hemzelf werd afgewerkt. De buitenluiken van dit uitzonderlijke retabel leiden de bezoeker van het Gentse Museum voor Schone Kunsten door de tentoonstelling en fungeren ook meestal als inleiding van verschillende thema’s zoals ‘Zondeval en Verlossing’ met Adam en Eva, ‘De ruimte’, ‘Moeder en Kind’, ‘Het Woord van God’ met de Annunciatie, ‘De Madonna in de kerk’, ‘Het geschilderde Beeld’ met de gebeeldhouwde Johannessen, ‘Het individu’ en ‘Het goddelijk portret’. Het parcours beweegt zich tussen panoramische vergezichten en gesloten contemplatieve ruimtes, evoceert de wisselwerking tussen het materiële en het spirituele, zoomt in op de weg van de macro- naar de microkosmos en schetst de overgang van de laatmiddeleeuwse gemeenschap naar het individu.

Om Van Eycks optische revolutie in een breder perspectief te plaatsen worden zijn werken samengebracht met schilderijen van Italiaanse tijdgenoten als Gentile da Fabriano, Fra Angelico, Pisanello, Masaccio en Benozzo Gozzoli, die in Firenze eveneens een schilderkunstige revolutie in gang zetten.

Na de tentoonstelling keren de buitenluiken van Het Lam Gods terug naar de Sint-Baafskathedraal, waar ze worden bijgezet in de nieuwe presentatie van Van Eycks beroemde altaarstuk. Op 6 juni 2020 wordt in de kathedraal een nieuw bezoekerscentrum geopend. Vanaf 2021 wordt werk gemaakt van de laatste restauratiefase, die waarschijnlijk tot 2024 zal duren.

OMG! Van Eyck was here

Naast de expositie in het Museum voor Schone Kunsten in Gent zijn er talloze initiatieven en tentoonstellingen die Van Eyck en vaak ook zijn tijdgenoten voor het voetlicht brengen. Onder de titel OMG! Van Eyck was here organiseert de stad Gent in samenwerking met Toerisme Vlaanderen een cultureel-toeristisch programma met onder andere een tentoonstelling rond het bijzondere kleurgebruik van Van Eyck in het Design Museum (13/3-6/9), een herneming van Milo Rau’s theaterstuk Lam Gods en bijzondere evenementen in het kader van de Gentse Floraliën, het Festival van Vlaanderen en het muziekfeest Odegand.

Het recent gerestaureerde Mechelse Hof van Busleyden, waar drie opeenvolgende generaties Habsburgse prinsen en prinsessen hun kindertijd doorbrachten, zal met de tentoonstelling Kinderen van de Renaissance (23/10/2020-31/1/2021) voor het eerst een uitzonderlijke selectie samenbrengen van kinderportretten die gemaakt zijn voor het Mechelse hof. Blikvangers worden de kinderportretten van onder andere Jan Gossaert, Juan de Flandes, Pieter van Coninxloo en Bernard van Orley.

In het Groeningemuseum in Brugge is een documentaire tentoonstelling te zien over Jan van Eycks Brugse periode en de figuur van Joris Van Der Paele, die als kanunnik een indrukwekkende carrière maakte aan de pauselijke curie in Rome. Van Der Paele was de opdrachtgever van een van Jan van Eyck belangrijkste werken (12/3-12/7).

De Leuvense Sint-Pieterskerk zal dan weer een mixed reality-installatie maken (maart 2020), waarbij het bekende drieluik Het Laatste Avondmaal van de Vlaamse primitief Dieric (Dirk) Bouts in het bruisende Leuven van vroeger en nu tot leven zal komen.

Een speciale datum wordt 15 mei 2020. Die dag opent in de Koninklijke Bibliotheek in Brussel de Bibliotheek van de Bourgondische hertogen, een nieuw museum volledig gewijd aan deze vijftiende-eeuwse verzameling die heel wat prachtig verluchte handschriften bevat.