literatuur recensie

In ‘De wereld een lichaam’ laat Melani Reumers voelen wat het betekent om een lijfelijk mens te zijn

Hoe verhouden we ons tot ons eigen lijf? Dat onderzoekt Melani Reumers in haar essaydebuut, waarin ze stilstaat bij telkens een ander deel van haar lichaam. Het levert een rijke bundel op, die getuigt van veel nieuwsgierigheid en een grote liefde voor taal. 

Essayerende auteurs botsen weleens op het vooroordeel dat ze te veel denken en te weinig doen: ze onderzoeken de eigen hersenspinsels, halen af en toe een andere denker aan, maar blijven toch vooral rondcirkelen in hun eigen hoofd. Wie een tegengeluid wil horen, kan zijn oor te luisteren leggen bij Melani Reumers (1967), die met haar essaydebuut De wereld een lichaam de shortlist van de Boon Literatuurprijs haalde.  

In deze bundel onderzoekt Reumers het lichaam, in de eerste plaats dat van haarzelf. Daarvoor is in beweging komen essentieel, laat ze direct in het openingsessay ‘Beenderwerk’ zien. Ze begint haar gedachtegang bij de “ritssluiting” van littekens die haar moeder aan een herniaoperatie overhield, maar stapt al snel over naar een fysiek onderzoek: ze schaft een pakket aan waarmee ze het menselijk geraamte kan nabouwen. Zo ondervindt ze aan den lijve hoe complex ons skelet in elkaar zit: ze verwisselt hand- en voetbeentjes, krijgt de knie maar met moeite in elkaar gezet. In hetzelfde essay probeert ze met veel moeite een quijada te bemachtigen: een percussie-instrument gemaakt van de onderkaak van een paard of ezel. Ook bezoekt ze Museum Vrolik, het anatomisch museum van het Amsterdam Medisch Centrum, waar tal van skeletten opgesteld staan. 

Onderdeel van Reumers’ schrijven is een onderzoek naar de herkomst van persoonlijke fascinaties. Zo vermoedt ze dat haar liefde voor botten een uitvloeisel is van haar belangstelling voor de dood en koppelt ze haar obsessie met ogen aan het feit dat ze al van jongs af aan een beperkt zicht had, maar daar pas na een tijd voor geholpen werd. Haar interesse in hoofdhaar komt voort uit de hevige hoofdpijn die ze als kind kreeg door het gewicht van haar volle haardos; haar belangstelling voor tanden werd geboren toen ze ontdekte dat haar gebit een aantal kiezen mist. 

Reumers heeft een ambigue relatie met haar lichaam. Al van kleins af aan verlangde ze ernaar onzichtbaar te zijn, wat zich rond haar vijftiende ontwikkelde tot mentale ontsnapacties: op nare momenten verliet ze in gedachten haar lijf, nam ze haar fysieke gestalte vanaf een afstand waar. Ook als volwassene blijft ze zoeken naar een gebalanceerd leven met haar lichaam: ze houdt ervan in open water te zwemmen, zelfs – of misschien wel juist – bij kou en storm. Die ervaring veroorzaakt bij haar keer op keer een gevoel van extase, dat zelfs niet verdwijnt wanneer haar lijf zijn grenzen aangeeft. 

Ook staat Reumers stil bij de moeite die anderen hebben om haar te categoriseren. Met haar gemillimeterde coupe en weinig vrouwelijke vormen zien velen haar aan voor een man. In werkelijkheid beschouwt ze zichzelf meer als een “tussenmens”, die het onderscheid tussen man en vrouw overstijgt. Net als in al haar andere essays zoekt Reumers ook bij dit onderwerp op een spannende manier naar verklaringen: de schrik voor haar korte kapsel die die ze bij anderen ziet, voert ze terug tot de associatie van kaalheid met ziekte en tot het feit dat afgeschoren hoofdhaar bij vrouwen vaak een teken van straf of van vrijgevochtenheid is. 

Zo neemt Reumers de lezer aan de hand langs verschillende delen van het lichaam: van haar naar huid, van oog naar tand. Daarbij verwijst ze veelvuldig naar het werk van anderen: van beeldende kunst tot korte verhalen, van films tot romans. Spaanstalige schrijvers, schilders en makers nemen daarbij een belangrijke plek in – niet zo vreemd als je bedenkt dat Reumers zich als vertaler het meest met dat taalgebied bezighoudt.  

Die verhalen passen ook qua stijl en inhoud goed bij haar bespiegelingen: vaak bieden deze teksten met hun magisch-realistische inslag een andere kijk op de werkelijkheid. Zo haalt ze in een poging de dementie van haar moeder – die het gevoel voor tijd kwijt is en daarom zelf aan de wijzers van de klok draait – beter te begrijpen het verhaal Instructies voor het opwinden van een horloge van Julio Cortázar aan. Daarin wordt de lezer onder meer uitgenodigd stil te staan bij de onderliggende betekenis van het cadeau krijgen van een nieuw polshorloge. De denksprong die Cortázar maakt: jij krijgt niet het uurwerk cadeau, jij wordt geschonken op de verjaardag van het horloge. In die gedachte kan Reumers zich wel vinden: wanneer je je eerste polsklok krijgt, “verlies je je kinderlijke onbevangenheid en word je ingelijfd in het leger van de tijd”. 

Een belangrijk deel van de essaybundel wordt ingenomen door bespiegelingen over Reumers’ al genoemde voorliefde voor zwemmen in open water. Ze is eerlijk over het feit dat ze die liefde nog steeds niet helemaal kan verklaren: “Zwemmen is me overgeven, me durven laten dragen”, probeert ze. “Vertrouwen, op het water en op mezelf.” Toch krijgt dit deel van de bundel niet dezelfde diepgang als de overige verhalen – wellicht omdat deze teksten sterker op autobiografische gebeurtenissen leunen en minder op andermans literatuur. Natuurlijk haalt ze Pauls Snoeks gedicht ‘Een zwemmer is een ruiter’ aan, net als de sirenen uit de Griekse mythologie, maar daarin vindt ze net zomin een antwoord op haar – soms bijna doodsdriftige – neigingen het water in te gaan. 

Toch is ook dat deel van De wereld een lichaam een goed doordachte zoektocht, genoteerd in heldere taal. Die taal speelt in Reumers essays een terugkerende rol: ze onderzoekt de oorsprong van woorden en hoe die vandaag wordt ingezet. Peinzend over de ritssluiting in de huid van haar moeder denkt ze aan de uitdrukking “geen ruggengraat hebben”, wanneer ze stilstaat bij de waarde van onze huid, schrijft ze over de zegswijze “je huid duur verkopen” en als ze reflecteert op de betekenis van onze ogen voor wie we zijn, googelt ze het woord eyedentity (met verrassend veel treffers als resultaat). 

Het sterkst komt die taligheid naar voren in de essays over verlengstukken van het lichaam, zoals het potlood dat ze graag in haar handen houdt, de pijp die haar vader steevast tussen zijn lippen geklemd hield en de spiegels waarin ze liever niet kijkt. Het biedt thematisch een mooi kader om stil te staan bij wat zich op en om ons lichaam heen bevindt en ons op die manier vormt: van de littekens op onze huid tot de relatie met onze schaduw.  

Samen vormen al deze essays een rijke bundel, die de lezer laten reflecteren op de relatie met het eigen lichaam: wat betekenen mijn ogen, tanden en haren voor mij? Welke voorwerpen hanteer ik alsof ze een verlengstuk van mij zijn? In welke situaties breng ik mijn lijf in gevaar en wanneer voel ik me op mijn best? Met haar associatieve en tegelijkertijd goed doordachte teksten werpt Reumers een verhelderend licht op wat het betekent een lijfelijk mens te zijn.

Melani Reumers, De wereld een lichaam, Van Oorschot, Amsterdam, 2024, 264 p.

• De Boon
• De Boon 2025
• Melani Reumers