Hoe stop je het 'rad van ongelijkheid' in het onderwijs?

Met zijn boek Onderwijs in een gekleurde samenleving daagt socioloog Orhan Ağırdağ vastgeroeste denkpatronen en ingesleten overtuigingen over het Vlaamse onderwijs uit.

Wie al eens een opiniestuk of artikel van Orhan Ağırdağ heeft gelezen, weet dat de lectuur van zijn boek Onderwijs in een gekleurde samenleving allesbehalve een saaie trip wordt. Ağırdağ, socioloog van opleiding en docent aan de KU Leuven en de Universiteit van Amsterdam, zit nooit verlegen om een straffe anekdote, een zwierige metafoor of een trefzekere vergelijking. Dat is niet anders in dit boek, waarin hij de lezer meeneemt op een rollercoaster van onderzoeksresultaten, terminologische beschouwingen, theoretische discussies en implicaties voor de schoolpraktijk. Daarbij schuwt hij de controverse niet, en daagt hij regelmatig de maatschappelijke consensus uit.

Dat doet Ağırdağ al van bij de start, met het centrale uitgangspunt van het boek dat etnische diversiteit en kwaliteitsvol onderwijs perfect hand in hand kunnen gaan. Toch worden die twee in de Vlaamse onderwijsdebatten vaak als onverzoenbaar gepresenteerd, waarbij de dalende scores in internationaal vergelijkende onderzoeken worden aangegrepen om dat idee kracht bij te zetten.

Begin december 2020 bleek uit de TIMSS-resultaten (Trends in International Mathematics and Science Study) bijvoorbeeld nog dat Vlaamse tienjarigen minder goed scoren voor wiskunde en wetenschappen, iets wat in de berichtgeving al snel werd verengd tot een kwestie van taal. Wie thuis een andere taal spreekt dan het Nederlands, zou een taalachterstand ontwikkelen en daardoor slechter presteren – een vaststelling die bij elke bekendmaking van nieuwe PISA-, PIRLS- of TIMSS-resultaten de boventoon voert in de media en op sociale media.

Ağırdağ besteedt in zijn boek een flink aantal pagina’s aan die vermeende rol van “taalachterstand als ultieme verklaring van etnische ongelijkheden”, een overtuiging die niet alleen bij de opeenvolgende onderwijsministers leeft, maar ook bij het overgrote deel van de Vlaamse leerkrachten. Toch weet Ağırdağ overtuigend aan te tonen – op basis van diezelfde internationale onderzoeken – dat er net een positief verband is tussen thuistaal en schoolprestaties: een analyse van de PISA-data van 2018 toont bijvoorbeeld dat leerlingen die met hun moeder de thuistaal gebruiken (al dan niet in combinatie met het Nederlands), beter scoren op wiskunde en begrijpend lezen.

Het is net dat soort prikkelende analyses dat van Onderwijs in een gekleurde samenleving zo’n boeiend en actueel leesvoer maakt. Vastgeroeste denkpatronen en ingesleten overtuigingen worden door Ağırdağ voortdurend uitgedaagd en niet zelden als mythes afgeserveerd. Vergeet bijvoorbeeld de jarenlang gepropageerde één-ouder-één-taal-aanpak bij meertalige opvoeding: een combinatie van één ouder in de moedertaal en wisselen van talen bij de rest van het gezin werkt beter. Ook de “kleurenblinde” aanpak van scholen die neutraliteit nastreven en diversiteit negeren, werkt minder goed dan een pluralistische aanpak, waarbij verschillen worden gewaardeerd. En Ağırdağ countert ook de overtuiging dat islamitische scholen voor slechtere schoolprestaties en meer segregatie zorgen: die scholen zijn bijvoorbeeld in Nederland juist erg divers qua afkomst, taalachtergrond en sociaaleconomische status van leerlingen, en de jongeren scoren er opvallend goed.

Ağırdağ toont overtuigend aan dat etnisch-culturele diversiteit een hefboom kan zijn voor onderwijskwaliteit

Je merkt in het hele boek dat het onderzoek rond (etnisch-culturele) diversiteit in onderwijs momenteel in volle ontwikkeling is, en dat we de komende jaren steeds meer wetenschappelijke studies en publicaties zullen krijgen die onze blik op dit thema zullen verscherpen en hopelijk ook bijstellen. Die blik is nu vaak nog troebel en niet zelden gekleurd door ideologische overtuigingen. De titel van Ağırdağs boek is in dat opzicht dubbel: “gekleurde samenleving” slaat niet alleen op de etnisch-culturele diversiteit die het hedendaagse Vlaanderen kenmerkt, maar ook op de ideologische overtuigingen rond onderwijs die bijzonder bepalend zijn voor hoe de gemiddelde Vlaming – en daarmee ook de gemiddelde leerkracht – naar onderwijs kijkt.

Waar Ağırdağ veel lof voor verdient, is de heldere structuur van het boek, met een indeling in vier zorgvuldig samengestelde hoofdstukken. Een eerste hoofdstuk (‘Waar gaat het over?’) geeft duiding bij een aantal basisbegrippen als etniciteit, ras, cultuur en identiteit, en stelt de zaken meteen op scherp, bijvoorbeeld wanneer hij terecht schrijft dat élke leerling een etniciteit heeft, ook de witte Vlaamse middenklasseleerling. In het tweede hoofdstuk schetst de auteur haarfijn hoe processen van ongelijkheid, discriminatie, vooroordelen, segregatie, stereotypen, verwachtingen en racisme op elkaar inwerken, in wat Ağırdağ “het rad van ongelijkheid” noemt. Het derde hoofdstuk zet die structurele factoren tegenover de rol die de leerlingen zélf spelen als het gaat over etnische diversiteit in het onderwijs. Ze zijn veel meer dan passieve slachtoffers: ze kunnen zelf mee het stuur vasthouden om dat rad van ongelijkheid te keren, inclusief de impact ervan op hun schoolprestaties. Dat geldt echter evenzeer voor andere instituties, en die zet Ağırdağ in het vierde en laatste hoofdstuk centraal. Hij richt daarin achtereenvolgens de spots op het onderwijsbeleid (en de politiek), het schoolbeleid en het gezin, als drie plekken waar dat rad van ongelijkheid een halt kan worden toegeroepen.

De verantwoordelijkheid om de huidige nefaste situatie in ons onderwijs te keren ligt duidelijk overal en bij iedereen – het overkoepelende onderwijsbeleid, de school, de gemeenschap, het gezin en de leerling zelf. Wie in dit boek een zondebok hoopt te vinden voor de huidige malaise die uit alle internationale onderwijsonderzoeken spreekt, is er dus aan voor de moeite.

In al zijn overtuigingsdrang durft Ağırdağ al eens een bocht af te snijden

Maar hoe moet het dan anders? Ağırdağ toont overtuigend aan dat de etnisch-culturele diversiteit die in het maatschappelijke discours zo vaak als schadelijk voor ons onderwijs wordt gezien, juist een hefboom kan zijn voor onderwijskwaliteit. Scholen die kiezen voor “sensitief intercultureel onderwijs”, zetten in op het erkennen en herkennen van de waardevolle culturele gelijkenissen en verschillen tussen leerlingen, en geven die ook actief een plek in het curriculum. Dat in tegenstelling tot “kleurenblinde” scholen die onder het mom van gelijkheid tussen leerlingen elke vorm van etnisch-culturele diversiteit verzwijgen of scholen die volledig gericht zijn op de witte middenklassecultuur en vol inzetten op assimilatie.

Met Onderwijs in een gekleurde samenleving krijg je eigenlijk drie boeken ineen: een populariserend wetenschappelijk werk dat inzicht biedt in het onderzoek naar diversiteit in onderwijs, een praktijkboek dat scholen en leerkrachten inspiratie en stof tot nadenken biedt, maar evengoed een manifest of pamflet dat de Vlaamse samenleving en al haar zelfverklaarde onderwijsexperts wil schoppen tot ze een geweten krijgen, om het met Louis Paul Boon te zeggen.

In al zijn overtuigingsdrang durft Ağırdağ hier en daar al eens een bocht af te snijden – zo klinkt zijn weinig kritische passage over digitaal of technologisch ondersteund meertalig onderwijs wat wrang, nu we net hebben gezien wat de gevolgen voor kwetsbare leerlingen kunnen zijn als ze verstoken blijven van contactonderwijs. Maar laten we dat dan maar aan de passie en de drive van de auteur toeschrijven.

Dit boek is belangrijk leesvoer voor leraren, leraren in opleiding en iedereen die het onderwijs een warm hart toedraagt. Het verdient een breed publiek, net zoals ons onderwijs een breed debat verdient.

Orhan Ağırdağ, Onderwijs in een gekleurde samenleving, Epo, Berchem, 2020, 260 p.