geschiedenis column

Hoe de sekswerker een slachtoffer werd (en daar weer mee ophield)

Op 1 december trad in België een nieuwe wet in werking rond sekswerk. In geen enkel ander land is het sekswerk op vergelijkbare wijze gelegaliseerd. De Belgische wetgeving is het resultaat van recent gegroeide inzichten rond sekswerk. Historicus Elwin Hofman schetst hoe het beeld dat sekswerkers oproepen de voorbije eeuwen evolueerde. Van hoer gedreven door grenzeloze lust tot slachtoffer, van slachtoffer tot sekswerk als reguliere job.

Voor de nieuwe wet in België van kracht werd, was sekswerk er alleen op zelfstandige basis legaal, maar nu kunnen sekswerkers ook in loondienst werken, als de werkgever zich aan een aantal regels houdt. Sekswerkers krijgen zo toegang tot sociale zekerheid, ouderschapsverlof en pensioenrechten. De wet kwam tot stand in samenspraak met belangenverenigingen van sekswerkers.

Dat is een grote stap. De BBC bracht er bericht over uit en er is niets dat Belgen indrukwekkender vinden dan dat de buitenlandse pers aandacht aan hen schenkt. Een “world-first law”, klonk het daar. Dat klopt, nergens ter wereld is het precies zo geregeld. Al hebben ook andere landen de afgelopen jaren pogingen ondernomen om sekswerk in meer legale sferen te brengen. In Nederland zijn bordelen, op bepaalde plekken en onder voorwaarden, sinds 2000 toegelaten. Maar anders dan in België bestaat er geen specifieke arbeidswet voor sekswerk. De meeste sekswerkers in Nederland werken dan ook als (semi-)zelfstandigen. Ze krijgen geen ziektedagen of ouderschapsverlof. Daar moet de Belgische wet wel voor zorgen, al blijft het natuurlijk afwachten of de nieuwe regeling het gewenste effect zal hebben.

Maar waarom heeft het zolang moeten duren? Waarom is dit nog steeds een wereldprimeur? Een deel van het antwoord ligt in de beeldvorming over sekswerk. Prostituees worden vaak gezien als slachtoffers van mensenhandelaren, pooiers en bordeeluitbaters. Prostitutie is ‘always violent at its core’, betoogde een tegenstander van de nieuwe wet in het BBC-artikel. Sekswerkers moeten volgens haar geen wettelijk kader krijgen, maar hulp om uit de prostitutie te ontsnappen en een ‘normale’ job te vinden.

Dat beeld van sekswerkers als slachtoffers dook voor het eerst op rond 1800. Vóór die periode werden vrouwen die seks verkochten vaak gezien als hoeren met een onstilbare lust. Die waren bovendien ook nog eens zo sluw dat ze erin slaagden om hun bedpartners geld te doen betalen. Het sloot aan bij een algemener, misogyn beeld van vrouwen als gedreven door hun lusten. Ze moesten in toom gehouden worden: in heel wat steden konden vrouwen die seks verkochten boetes of gevangenisstraffen krijgen.

Vanaf rond 1800 verspreidde zich via romans, toneelstukken en moraliserende en wetenschappelijke teksten echter een heel ander beeld van vrouwen. Ze werden meer en meer gezien als van nature gevoelig, kwetsbaar en kuis. Niet vrouwen, maar mannen zouden de sterkste seksuele lusten hebben. Als vrouwen seks verkochten, ging dat in tegen hun diepste wezen. Ze offerden hun natuurlijk kuisheid op, zo redeneerde men, uit economische noodzaak. Ze waren geen daders, maar slachtoffers. Ze verdienden geen straffen, maar medelijden.

Ook sekswerkers zelf speelden gretig op dat beeld in. Sekswerkers die eind achttiende eeuw in steden als Brussel of Brugge gearresteerd werden, benadrukten vaak dat ze als naïeve meisjes misleid waren. Ze hoopten zo een lichtere straf te krijgen. Als de rechtbank de zaak echter nader onderzocht, bleek geregeld dat ze zich wel degelijk bewust waren geweest van waar ze aan begonnen. De risico’s van het vak hadden ze echter niet altijd goed ingeschat.

Door die nieuwe kijk kwamen er in de negentiende eeuw allerlei initiatieven om vrouwen uit de prostitutie te helpen. In 1824 werd in Antwerpen een privaat hospitaal ingericht waar ex-prostituees terecht konden. Ze zouden er een métier leren. Ook in een nota gericht aan de Belgische minister van Binnenlandse Zaken in 1836 klonk het dat “immoraliteit” niet altijd de voornaamste oorzaak van prostitutie was. Neen, brave meisjes waren door snode pooiers misleid of vonden geen enkele andere manier om aan geld te komen. Het was de taak van de overheid om werkplaatsen te voorzien waar dergelijke vrouwen eerbaar werk konden verrichten.

Gedurende de negentiende eeuw hielden overheden in heel Europa zich echter vooral bezig met het reguleren van de sekssector. Die regels waren er niet om sekswerkers te beschermen, maar om schandalen en soa’s te vermijden. Pooiers en bordeeluitbaters hadden dan wel een slechte naam, zolang ze zich aan de steeds uitdijende regels over openingsuren, drankgebruik en vooral medische onderzoeken hielden, mochten ze hun gang gaan.

Eind negentiende eeuw barstte echter de buil. De zogenaamde “abolitionistische” beweging, die in Engeland door Josephine Butler werd getrokken maar ook in de Lage Landen weerklank vond, pleitte voor afschaffing van alle regels rond prostitutie. De reglementering van prostitutie legitimeerde de uitbuiting van vrouwen, zo betoogden abolitionisten. Ze maakte van vrouwen “blanke slavinnen” (voor sekswerkers van kleur was er nauwelijks aandacht). De abolitionisten hoopten dat met een verbod op bordelen en reglementen ook prostitutie zelf ten einde zou komen.

In Nederland werden in 1911 alle reglementen afgeschaft en bordelen verboden. In België kwam het ‘reglementarisme’ pas in 1948 officieel ten einde. Prostitutie zelf werd niet strafbaar – prostituees waren immers slachtoffers – maar het faciliteren van prostitutie wel. Kamers verhuren aan sekswerkers, een bordeel uitbaten of de boekhouding van een sekswerker doen was dus, officieel althans, onwettig. Maar het abolitionisme had niet het effect waar voorstanders op hoopten. De uitbuiting verminderde niet, integendeel. Mensenhandel en seksuele uitbuiting bleven schering en inslag.

Geïnspireerd door de seksuele revolutie gingen sekswerkers zelf vanaf de jaren 1970 op zoek naar een alternatief. Ze daagden het beeld van slachtofferschap uit. Eerst vooral in de VS, Groot-Brittannië en Frankrijk, maar vanaf de late jaren tachtig en negentig ook in de Lage Landen. Niet iedereen die seks verkocht was een slachtoffer, betoogden nieuwe belangenverenigingen. Voor een significant aantal mensen was sekswerk een bewuste keuze. Het telde hen in staat meer geld te verdienen of zelfstandiger te zijn. Ze hadden geen nood aan medelijden, maar aan rechten.

Dat België kan uitpakken met een uniek wettelijk kader is te danken aan die belangenverenigingen van sekswerkers, die onder meer luid van zich lieten horen door de inadequate voorzieningen tijdens de covid-lockdowns. De hoop bestaat bovendien dat door een legaal alternatief toe te laten de overheid ook uitwassen beter zal kunnen aanpakken. Dat sekswerkers hierbij gehoord zijn, doet hopen dat de nieuwe wet hun welzijn meer op het oog heeft dan de reglementering in de negentiende eeuw.

• prostitutie
• sekswerk