samenleving

Het verdronken land van de delta

In deze zomerreeks reizen we langs de kusten van Nederland. We verlaten in deze slotaflevering het gebied rond de oude Zuiderzee, waar niet alleen een zee maar ook meren werden drooggepompt. En verder zuidwaarts trekken we naar de delta, waar grote Europese rivieren uitmonden in de Noordzee. Dat zorgt voor grote mogelijkheden. En moeilijkheden.

Ik logeer bij vrienden in De Beemster. Ze wonen in een oud klooster dat opgedeeld is in appartementen. Dat is niet alleen bijzonder omdat het gebouw zo statig oogt, kloosters zijn in het protestantse Nederland ook vrij zeldzaam. Het is mijn overtuiging dat door dat protestantisme Nederland al een stuk ‘Scandinavischer’ en noordser oogt dan België: door de eenvoud, strakheid en helderheid van de gereformeerde godsdienst, tegenover de barokke zwaarte en overdaad van het katholicisme. Zelfs het feit dat Belgen hun interieurs afschermen met gordijnen en rolluiken en Nederlanders daarentegen een open inkijk gunnen in hun huizen, wijt ik daaraan. Ik hou wel van die helderheid en transparantie.

De Beemster is groen, rustig en landelijk. Met mooie dorpjes, velden en weiden, en wegen afgezoomd met bomen en sloten. Het is bijna niet te geloven dat het drukke Amsterdam vlakbij is. Oerhollands is deze plek ook, want enkele eeuwen geleden was er hier alleen maar – je raadt het – water. Geen zee deze keer, maar een groot meer. Het oude Holland, voor de inpolderingen, moet hier en daar wat nat land zijn geweest tussen een wirwar van meren, poelen en zeearmen.

Begin zeventiende eeuw al werd het meer drooggelegd. Het werd een vroege voorafspiegeling in het klein (nu ja) van de latere grote polders in de Zuiderzee en het IJsselmeer: wegen werden aangelegd in een strak, rechtlijnig patroon, en er werden nieuwe dorpen gesticht, met de ietwat prozaïsche namen Noordbeemster, Westbeemster, Middenbeemster en Zuidoostbeemster. Waarom moeilijk maken …? Deze ‘droogmakerij’ (ook naar de benaming voor een drooggemaakt gebied hebben ze in Nederland niet zo lang moeten zoeken) is intussen door Unesco erkend als Werelderfgoed.

Hollandse iconen

Twee Hollandse iconen komen hier samen: windmolens en kaas. En die hebben verrassend veel met elkaar te maken. De kaas is evident: beemsterkaas ligt ook in België in de supermarktrekken tussen de gouda en de edammer. De windmolens zijn dat iets minder, want die zijn hier intussen bijna allemaal verdwenen. Maar ooit stonden er in De Beemster een vijftigtal, die het gebied droog ‘maalden’ door water weg te pompen. Intussen is die functie overal overgenomen door gemalen, die er veelal uitzien als kleine fabriekjes, maar het beeld van de windmolen als icoon van Nederland is gebleven.

De drooggemalen gebieden waren vaak niet echt geschikt voor akkerbouw, maar waren wel prima weidegronden. Veel koeien dus, en dat betekent natuurlijk ook veel melk, en dan ligt de productie van kaas voor de hand. Vandaar: windmolens en kaas.

Meer poldermolens vind je nog in de nabijgelegen droogmakerij De Schermer. Ooit was dit net als De Beemster een meer, en tussen beide lag Schermereiland, met als bekendste prentbriefkaartgezicht het dorp De Rijp. Eeuwenlang kende deze plek een grote welvaart door de haringvisserij en de walvisvaart (via het Beemstermeer hadden ze toen nog toegang tot de Zuiderzee). De stoere zeelui van toen, die weken- en zelfs maandenlang in de ijzige arctische wateren op walvissen jaagden, zouden nu maar wat verbaasd zijn als ze zagen dat hun woonplaats intussen helemaal omringd is door vele kilometers land.

Voor we dit voormalige merengebied van Noord-Holland verlaten, moeten we toch nog even een misverstand de wereld uit helpen. Op mijn kaart zie ik dat De Beemster tussen twee opmerkelijke plekken ligt: Egmond aan Zee langs de Noordzeekust, en aan de andere kant de stad Hoorn aan het Markermeer, de vroegere Zuiderzee. Egmont en Hoorn, doet het een belletje rinkelen? Waren dat niet de twee graven die in 1568 door de hertog van Alva onthoofd werden op de Grote Markt van Brussel?

Een heroïsch verhaal: twee Noord-Hollandse edellieden, buurjongens bijna, die samen ten onder gingen in hun strijd tegen een tirannieke Spaanse koning. Helaas, Egmont was dan effectief wel van deze streek afkomstig, maar Hoorn was eigenlijk graaf van Horn, in het huidige Nederlands-Limburg. Met de stad Hoorn had hij niets te maken. Het maakt hun dood er natuurlijk niet minder significant op, want hun terechtstelling deed de opstand tegen de Spaanse kroon escaleren, die uiteindelijk zou leiden tot de scheiding der Nederlanden.

Poort van Europa

De haven van Amsterdam mag dan al zo vaak in liederen bezongen zijn – met steevast beschonken matrozen die op de vuist gaan of troost zoeken bij de hoertjes in de rosse buurt – eigenlijk is het de haven van Rotterdam die dé haven van Nederland is. Lange tijd was ze de grootste van de wereld, en nog steeds is ze de grootste van Europa. Veruit, want ze verwerkt meer dan dubbel zoveel vracht als de nummer twee, de haven van Antwerpen.

Behalve een plaats aan de top van de ranking, delen de havens nog een belangrijk kenmerk: ze liggen beide in het deltagebied waar de grote Europese rivieren de Rijn, de Maas en de Schelde uitmonden in de Noordzee. Dat heeft niet alleen als voordeel dat grote zeeschepen via die delta ver het land in kunnen varen, over de grote rivieren kunnen de goederen ook nog eens tot diep in het continent vervoerd worden, en omgekeerd. Iets wat van essentieel belang was voor de ontwikkeling industriegebieden in Duitsland, België en Noord-Frankrijk.

Ook nog een aantal kleinere havens profiteren mee van die gunstige ligging. Zo is er in Nederland nog de haven van Moerdijk en er is de North Sea Port, een internationale samenwerking tussen de havens van Vlissingen, Terneuzen en Gent. Het verschepen van al die goederen zorgt al eeuwenlang voor grote welvaart in onze regio’s. Maar helaas is er tegenwoordig ook een flink prijskaartje aan verbonden.

Ontluisterend zijn immers de documentaires over de milieuvervuiling die zeeschepen veroorzaken. En grote containerschepen calculeren steevast een verlies aan lading in: zelfs als een deel van de containers, vol nagelnieuwe, ongebruikte goederen in ruw weer overboord slaat, varen de mastodonten onverstoorbaar door. Zo spoelden er een aantal jaren geleden nog een kwart miljoen schoenen aan op de stranden van Waddeneiland Terschelling. Het is een van de duistere kanten van een dolgedraaide consumptiemaatschappij.

Al zal de scheepvaart ook moeten verduurzamen: ontsnapte ze tot voor kort nog aan veel regulering, begin dit jaar besliste de EU dat de CO₂-uitstoot van schepen tegen 2050 met 80 procent moet worden teruggedrongen.

Een nacht in Zeeland

Niet dat velen daarvan wakker zullen liggen op stranden van Zeeland. Voor de zonnekloppers en vakantievierders zijn de voorbijvarende mastodonten op de Noordzee gewoon een deel van het decor. Zeeland won de laatste jaren fel aan populariteit bij vooral Belgische en Duitse toeristen, die de kwaliteiten van de regio weten te waarderen: uitgestrekte, nog (vrij) rustige stranden, en een groen en rustig achterland. De eindeloze hoogbouw en het geschetter van de Belgische kust lijken hier ver weg.

Al ging het er lang niet altijd zo idyllisch aan toe: in januari 1953 stak ver weg, in de buurt van IJsland, een ongemeen hevige winterstorm op, die over de Atlantische Oceaan raasde en inbeukte op Schotland, waar recordwindsnelheden werden gemeten. Vervolgens bulderde de storm richting Noordzee, waar de golven werden opgezweept tot “een waterberg”. Het woord is afkomstig van het Nederlandse KNMI, waar meteorologen met angst in het hart de weerkaarten in het oog hielden.

Ze zagen hoe het water opgestuwd werd naar onze regionen, waar de Noordzee een trechter vormt en water dus moeilijk weg kan. Bovendien, zo wisten ze, viel de storm samen met een springtij, en dus smeekten ze Hilversum om voor één keer de radio ook tijdens de nacht van 31 januari op 1 februari te laten uitzenden. Zodat ze mensen in nood konden blijven informeren. Maar om middernacht ging de radio, zoals gebruikelijk, uit de ether.

Een viertal uur later braken de eerste dijken en stroomde de zee het land in. Mensen verdronken in hun eigen huis, soms zelfs nog in bed, of konden zich op het nippertje redden door op het dak te klimmen. Automobilisten werden onderweg verrast en meegesleurd. Stallen liepen onder, huizen stortten in. En de storm bleef maar razen. Het zou nog duren tot 3 februari voor de wind eindelijk ging liggen en men kon beginnen de zware balans op te maken: 1.836 mensen waren omgekomen, 8.000 woningen vernield. De film De Storm uit 2009 en het Watersnoodmuseum in Ouwerkerk geven een beklijvend beeld van wat er zich toen allemaal heeft afgespeeld.

Ik ben intussen in Hoofdplaat gearriveerd, in Zeeuws-Vlaanderen. Het is zo’n dorp waar ik wel zou willen wonen: mooi, groen, en ver van alle gedoe. Ik beklim de dijk naar de Westerschelde. Een stevige dijk. Dat hebben ze hier wel geleerd van de Watersnoodramp. In het kader van de Deltawerken werden toen overal dijken verhoogd en versterkt, stormvloedkeringen gebouwd. Alweer behoorlijk indrukwekkende waterwerken. Waardoor een van de laagste landen ter wereld nu misschien een van de veiligste is voor de stijging van de zeespiegel.

Ik kijk uit over het water, nog stroom, maar ook al een beetje zee. Aan de overkant zie ik een koeltoren: de kerncentrale van Borssele. De enige van Nederland, die binnenkort uitgebreid wordt. Verderop langs de stroom ligt ook nog Doel, de Belgische centrale. Dat heb je dan ook weer met een delta: er is gegarandeerd water, ideaal voor een kerncentrale, die constant koelwater nodig heeft. Toch maar niet verhuizen naar Hoofdplaat, bedenk ik als ik weer het binnenland in rij.

• Rotterdam
• Watersnoodramp
• windmolen