kunst column

Het canongevoel

Een richtsnoer met culturele ankerpunten of een hyperindividuele verzameling van miniaturen, impressies of ervaringen: kunsthistoricus Gerdien Verschoor hecht aan het gevoel dat zulke lijsten opwekken. Heel even is de wereld in tien punten te vatten.

Toen ik aan het begin van de zomer door het ILFU (Internationaal Literatuur Festival Utrecht) werd gevraagd een lijstje te maken van de tien Poolse romans die iedereen moet lezen om de Poolse literatuur te leren kennen, was dat een pittige en plezierige klus. Wat is er fijner dan het canongevoel, waarbij je, al is het maar even, in de illusie verkeert dat de wereld in een lijst van tien punten te vatten is? Of de vroegmoderne Nederlandse en Vlaamse kunst in honderd meesterwerken?

Een paar weken later viel de nieuwe Museumkrant van het Museum voor Schone Kunsten in de bus, met een mooi stuk van Manfred Sellink over de Canon van Vlaanderen. Die canon, gepresenteerd op 9 mei, heeft veel stof doen opwaaien, net als eerder de Canon van Nederland (en recent, in 2020, weer de herijking daarvan). Geïnspireerd door het stuk van Sellink surf ik naar de website van de Vlaamse Canon. En zo kom ik binnen enkele seconden terecht bij Cathelyne Van den Bulcke – een van vele heksen die in de zestiende eeuw op de brandstapel belandden –, Dulle Griet en Suske en Wiske, die slechts een muisklik van Dulle Griet verwijderd blijken te zijn – ook dat kan in een canon. (Het populaire stripstelletje duikt trouwens ook op in het venster ‘Rubens en de barok’.)

“De canon is het gesprek over de canon, de discussie en zelfs de ruzie”, schreef Luc Devoldere ooit op deze website. Canons, lijstjes, opsommingen: ik ben er dol op. De gesprekken en discussies helpen me mijn eigen werkelijkheid te ordenen, te verbreden (want graag laat ik me verrassen door de lijstjes van anderen) en vat te krijgen op de soms psychedelische hoeveelheden informatie die me worden aangereikt via de media, tentoonstellingen en boekhandels.

Het maakt me ook gevoelig voor mensen die op hun geheel eigen manier aan hun geheel eigen canon werken. Neem nu Piotr Oczko uit Kraków, professor aan de Jagiellonen Universiteit en auteur van een aantal boeken over Nederlandse kunst- en cultuurgeschiedenis. (De Nederlandse vertaling van zijn geweldige studie Bezem en kruis. De Hollandse schoonmaakcultuur of de geschiedenis van een obsessie verscheen in 2020 bij Primavera Pers in Leiden). Hij schrijft niet alleen over de kunst van de Lage Landen, maar lééft er ook in. Struin een dag met hem rond op rommelmarkten en antiquairs en je weet dat hij precies die mooie miniatuur, zeldzame tegel, of eerste druk weet te vinden. Zijn eenkamerappartement is dan ook een uit de Krakause werkelijkheid geknipte ruimte die tot aan de randen is gevuld met miniatuurportretten, Delfts blauw, en kunstboeken. Kun je een Kunstkammer ook een canon noemen?

Een vergelijkbare overweldigende visuele ervaring overkwam me vorige week in de Bergkerk in Deventer, waar nog tot 17 september een tentoonstelling te zien is van de kunstenaar Jan M. Verburg. In de sobere middeleeuwse kerk is een reusachtige rode tent opgehangen van 21 meter hoog, waarbinnen de kunstenaar zijn vervreemdende wereld heeft ingericht.

Geplaatst op houten schragen zigzagt er over een lengte van meer dan 70 meter een leporelloboek doorheen de tent als een reusachtige rups waarop Verburg zijn eigen wereld bij elkaar heeft geschilderd. “Een bonte verzameling van alles dat ik heb gezien of ervaren”, zegt de kunstenaar hier zelf over. Het zijn tekeningen van zijn reizen naar Marrakesh, Suriname, Thailand, Londen, kleurige impressies die overvloeien in stadsgezichten, fantasiedieren, portretten, vlinders, en talloze verwijzingen naar de schilderkunst, soms als collages waarin veren, insecten, of krantenknipsels zijn verwerkt.

In het geheel is geen chronologie te ontdekken en dat is bewust, want, zegt de kunstenaar: “Tijd is in het grote geheel ook maar een gedachte”. Mogen we dit de canon van Verburg noemen? Of is ook dit een Kunstkammer? Want als het harmonicaboek de rups is, dan zijn de honderden op ragfijne doeken geschilderde beeldverhalen die erboven zacht heen en weer bewegen de vlinders. Samen met lichtkunstenaar Joeri Vermeulen en soundscape-masters St. Tseizer heeft Verburg een gesamtkunstwerk geschapen waarin licht en geluid, kleur en beeld, tekst en zang samenvloeien.

Wij, de toeschouwers, bevinden ons in een overal om ons heen bewegend en vlammend schilderij, alsof we door de tent te betreden in de wereld van Dulle Griet zijn terechtgekomen. En als je, om op adem te komen, even buiten de tent gaat staan, ben je merkwaardig genoeg onderdeel van een omgekeerde ervaring. Want als je van buiten, vanuit de sobere en witte Bergkerk, naar binnen kijkt is het net alsof je ieder moment een heel andere kerk kunt binnengaan. De wereld van Dulle Griet lijkt te hebben plaatsgemaakt voor een met iconen volgepropte orthodoxe kerk, een oneindige sacrale ruimte waar duizenden kaarsen lijken te flakkeren en waar je, als je even geluk hebt, net dat ene muziekfragment kunt horen waarin Andreas Scholl met zijn hemelse alt boven alles uit zingt.

Ik vermoed dat deze tentoonstelling in mijn canon van 2023 komt te staan.

De tentoonstelling The Fly van Jan M. Verburg is nog tot 17 september te zien in de Bergkerk in Deventer. Lees meer over de CODART-canon op onze Engelstalige site the low countries.

• canon
• canon van vlaanderen
• Codart
• Jan M. Verburg
• Piotr Oczko