literatuur opinie

Hertaal de klassiekers, want met elitisme doen we onze vertelgeschiedenis tekort

Is het hertalen van klassieke boeken barbarij, vergelijkbaar met Banksy de Sixtijnse Kapel laten herschilderen? Of is het juist een elegante manier om tot vergetelheid gedoemde titels een nieuw leven te geven? Vrijdag 4 april organiseert de KANTL een colloquium over dit heikele onderwerp. Couperus-hertaler Michelle van Dijk verdedigt alvast haar aanpak. 

“Want wie over de dertig zijn, en niet van het vak, lezen niet meer romans of gedichten. Ik ben te oud om te schrijven voor jongelui”, zegt Lot in Couperus’ klassieker Van oude menschen, de dingen, die voorbij gaan (1904). In 2025 kunnen we ons afvragen: willen jonge generaties nog wel Couperus lezen, of behoort zijn werk tot de categorie ‘oude schrijvers, de dingen die voorbijgaan’?

In 2019 verscheen mijn hertaling van Van oude mensen. Nog voor het boek verscheen, was er discussie over: Sylvia Witteman noemde de hertaling onnodig, “alsof Gerard Joling de Mattheus Passie vertolkt”. Annabel Nanninga twitterde dat je dan net zo goed de Sixtijnse kapel door Banksy kunt laten overschilderen.

Volgens de tegenstanders maak je lezers lui met een bewerkte, ingekorte, of vertaalde tekst. Omdat ze het origineel niet zien, met de oorspronkelijke stijl en bijzonderheden in de taal, zien ze niet wát er nu juist zo buitengewoon aan is, dus dan zullen ze het origineel niet opzoeken. Bovendien vinden tegenstanders: “Zo moeilijk is Couperus helemaal niet.” Voorstanders van bewerkingen vinden dat het opstapje nodig is voor een goede kennismaking, waarna geïnteresseerden altijd nog het origineel kunnen lezen. Men stelt ook dat Couperus anders helemaal niet meer gelezen wordt.

Wat zeggen de cijfers, wordt Couperus nog gelezen? In de top honderd van de nieuwste literaire canon, vooral door docenten Nederlands en literatuurliefhebbers ingevuld, komt Couperus vier keer voor, dat is het goede nieuws. Maar Eline Vere staat ook op nummer één in de lijst. In een onderzoek naar de leeslijsten op middelbare scholen onder zestienhonderd leerlingen lazen honderdzestig leerlingen een werk van Couperus. Dat lijkt aardig, maar zo’n veertig procent van hen had dat werk niet uitgelezen. Couperus wordt vooral door vwo’ers gelezen; slechts één havoleerling in het hele onderzoek las Van oude mensen, de dingen die voorbijgaan. Oude werken die het wel goed doen in het leeslijstonderzoek, zijn titels die in een bewerkte editie verkrijgbaar zijn: Max Havelaar, Karel ende Elegast en Vanden vos Reynaerde. Op lijsten van scholieren.com, waar scholieren uittreksels zoeken en vinden, was te zien dat Max Havelaar na hertaling aanzienlijk won aan populariteit.

Van oude mensen is waar het de taal betreft niet het moeilijkste werk van Couperus, toch zal een jonge lezer bij lezing van het origineel  cruciale beelden en gebeurtenissen niet voor zich zien door onbekende begrippen en moeilijke zinnen. Ik hertaalde de roman woord voor woord, zin voor zin: niets werd geschrapt. Wat paste ik aan? Zijn zinsconstructies werden door Menno ter Braak al merkwaardig genoemd, met name de “bij Couperus zoo veelvuldig voorkomende constructie van het lijdend voorwerp achter het werkwoord!” Bijvoorbeeld: “Zij voelde knikken haar knieën,” of “Een groep van drie menschen, die droegen een lijk.”

Dat is de invloed van het Frans, een taal die Couperus vloeiend beheerste. Je merkt het ook aan de vele gallicismen op woordniveau: brusk, glacé’s, bonhomie, germains, fatidiek, digereren (“ik kan geen oude mensen meer digereren”). Wie kent deze woorden nog? Verder zijn er kleine woordjes die wij anders gebruiken: het woordje om (“hij rilt om die vreselijke modder, die bloed is”) is nu meestal vanwege of door, en van werd door (“gemarteld van nieuwsgierigheid”). “De hele kluit kan mij geen spier schelen” – daar zetten wij nu moer voor in (of een ander lichaamsdeel dan een spier). Maar wat doet dat ertoe, zou je kunnen zeggen, of zoals Couperus schrijft: “Wat doet er dat toe?”

Het doet er wel iets toe wanneer de woorden “valse vrienden” zijn: je denkt het woord te kennen, maar het betekent nu net iets anders. In “Geef hem een por!” is de por geen elleboogstoot, maar een dodelijke uithaal met een mes. Als Elly net getrouwd is met Lot, draagt ze een negligé wanneer de zus van Lot in hun hotel langskomt. Ze kleedt zich niet direct om, dus ik vermoed dat dat negligé toch eerder een nachtjapon aanduidt dan wat wij er tegenwoordig bij voor ogen hebben. De jonge Harold die “puilende ogen” heeft wanneer hij iets verschrikkelijks meemaakt, heeft tranende ogen, geen uitpuilende ogen.

Al die elementen paste ik aan naar het Nederlands van deze tijd, zodat de lezer het verhaal van Couperus voor zich ziet zoals het bedoeld is. Koetsen, guldens en telegrammen blijven bestaan en het lezen is nog altijd een literaire ervaring, het is geen “eenvoudig Nederlands”. Met een laagdrempelige toegang tot dit binge-waardige familiedrama krijg je de jonge lezers wel mee, met een veel grotere kans dat ze die ene weergave volledig lezen en begrijpen, in plaats van de vage hoop dat ze thuis alles in het origineel lezen en niet begrijpen wát ze lezen, een frustrerende ervaring waarbij veertig procent afhaakt. Dat geldt niet alleen voor leerlingen. Sinds het verschijnen van de hertaling kreeg ik diverse reacties van volwassenen die nu voor het eerst Couperus lazen en daarna het origineel proberen. Dat is er immers nog steeds, gratis te lezen zelfs op dbnl.org, wat direct aantoont hoe ridicuul de vergelijking met de Sixtijnse kapel is.

Ik voel niets voor argumenten die neerkomen op: “Wie dit niet kan lezen, is lui of niet intelligent genoeg en dan is Couperus ook niet voor jou bedoeld.” Met elitisme doen we onze eigen vertelgeschiedenis tekort. Je mag ervan gruwelen, maar ik denk dat Victor Hugo nog echt gelezen wordt in Frankrijk dankzij Walt Disney. Waarom zouden wij niet massaal houden van romanpersonages als Ottilie, de oude Takma, Lot en Elly in Van oude mensen, zoals ook iedereen in de Engelse cultuur Mr. Darcy uit Pride and Prejudice kent? Wat mij betreft, is een verfilming van Van oude mensen de volgende stap. Ik heb het scenario al geschreven en zoek nog een filmmaker die het aandurft.

Van de hertaling zijn sinds verschijnen in 2019 ruim tweeduizendvijfhonderd exemplaren verkocht. Een groot deel daarvan staat in scholen en bibliotheken, wat betekent dat één exemplaar meerdere lezers vindt. Uitgeverij kleine Uil heeft inmiddels nog twaalf hertalingen uitgegeven en ze vinden gretig aftrek, er is dus behoefte is aan hertalingen. Dit zijn uitgaven waarbij het verhaal niet ingekort of aangepast wordt en dat heeft voor de tekstversie zeker mijn voorkeur. In sommige uitgaven, zoals het recent verschenen Tijl Uilenspiegel (hertaald onder redactie van Bas Jongenelen), is de originele tekst zelfs te lezen. In de uitgave van Julia (van Rhijnvis Feith, hertaald door Arjen van Meijgaard) is een parodie (in hertaling) opgenomen, omdat Julia ook wel héél erg sentimenteel is; het is interessant en grappig om te lezen dat men dat toen ook al vond. Hertalingen zijn een middel om onze literatuur levend te houden, als ingang naar het origineel. Zo ontdekt een groter publiek de klassiekers van onze oude schrijvers en gaan zij nimmer voorbij.

Informatie over het KANTL-colloquium rond hertalen is hier te vinden.

Wat denk jij, waarde lezer? Is hertalen heiligschennis of een even noodzakelijke als mooie manier om nieuwe generaties kennis te laten maken met klassieke werken? Fijn als je dat in een reactie laat weten.

• Couperus
• hertalen
• literatuur