taal column

Geluk is drie stappen van je verwijderd – of oneindig veel

Succesvolle communicatie berust op gigantische hoeveelheden impliciete kennis van hoe de wereld werkt. Daarvan zijn we ons te weinig bewust, vindt taalcolumnist Marten van der Meulen.

De bar bij mij in de straat heeft een krijtbord buiten staan om klanten te trekken. Daarop staan vaak grappig bedoelde teksten (dat is een heel genre). Nu stond er laatst een meer instructieve tekst op. Die luidde:

Geluk is maar drie stappen van je verwijderd:

1. Kom binnen
2. Bestel je favoriete biertje
3. Je bent gelukkig!

Als het toch zo simpel was! Vooral taalkundigen weten dat dat natuurlijk niet zo is. Ik bedoel, het lijkt heel makkelijk. Ik weet zelfs zeker dat iedereen die deze column leest deze instructies moeiteloos kan uitvoeren. Maar dat kunnen we alleen omdat we naast expliciete taalkennis een ontzagwekkende hoeveelheid kennis hebben van hoe de wereld werkt. Tussen die drie simpele stappen blijft namelijk een heleboel ongezegd. Nog los van het feit dat die korte zinnen vatbaar zijn voor enorm veel interpretaties.

Het deed me denken aan dit filmpje van een man die zijn kinderen vraagt om hem geschreven instructies te geven om een boterham met pindakaas te smeren. Makkelijk zat, zou je denken. Maar ook hierbij zit een enorme boel impliciete aannames in de instructies. Het begint al met de instructie “spread it around with the butter knife”. Het is de bedoeling dat it verwijst naar pindakaas, waarover in de vorige zin was gesproken. Maar de man interpreteert het als verwijzend naar het brood, waarnaar eerder in dezelfde zin wordt verwezen. Het brood staat dichterbij, en dus gebruikt hij het mes om het brood over de tafel te schuiven. Tot verbijstering en frustratie van zijn zoon.

Grammaticaal is de keuze voor brood volledig valide en zelfs logischer dan die voor pindakaas. Inhoudelijk slaat het nergens op, maar dat is het punt niet. De vader probeert de instructies zo letterlijk mogelijk te volgen.

Het probleem met het schuivende brood is pas het begin: potten worden niet geopend, woorden van hoeveelheid blijken voor zender en ontvanger nogal verschillende ordes van grootte te betekenen, hele potten belanden op de boterham. Het laat mooi zien hoe moeilijk het eigenlijk is om heldere en duidelijke instructies te geven, die niet op meerdere manieren zijn te interpreteren.

Al die impliciete kennis is machtig interessant en belangrijk, maar wordt zelden besproken. Terwijl juist die het bijvoorbeeld mogelijk maakt dat menselijke communicatie succesvol is. Eindeloos veel zinnen hebben namelijk meerdere betekenissen.

Dat wordt in elk nummer van Onze Taal bewezen in de rubriek Ruggespraak. Voorbeelden als “Niet iedereen was gecharmeerd van ons idee van vorige week om de kinderen aan de vitamines te krijgen door ze in de pudding te verwerken” of “Kindermishandeling verplicht deel artsenopleiding” zijn grappig omdat ze twee dingen kunnen betekenen. Waarvan een ding vaak nogal ironisch of pijnlijk is. Toch levert dat in de praktijk slechts heel zelden echte verwarring op. Net zoals de summiere aanwijzingen op het bord van het café voor moedertaalsprekers geen problemen opleveren.

Maar daar zit ‘m precies de lol van zulke instructies. Niet iedereen is moedertaalspreker. Computers zijn dat bijvoorbeeld niet. Wanneer je wilt gaan programmeren, dan moet je je daarvan onmiddellijk bewust zijn. Computers hebben geen enkele kennis van hoe de wereld werkt. Zij zien alleen de taal. Dat betekent dat programmeurs al die impliciete dingen expliciet moeten maken. Zo krijg je je software aan de praat, en leer je en passant nog eens wat over je eigen taal. Ik kan het iedereen aanraden, het is ontzettend leuk (en slechts in 99 procent van de tijd frustrerend).

Neem die tekst van de bar. Alleen al de instructie “kom binnen” is eigenlijk buitengewoon complex. Hoe kom je binnen? Welke handelingen moet je daarvoor uitvoeren? Een computer zou misschien wel tegen de deur aanlopen, door het raam springen, of überhaupt niks doen. Je zou daarom “kom binnen” beter als volgt kunnen uitschrijven:

1. Open de deur
2. Stap over de drempel
3. Doe de deur achter je dicht

Dat is al iets duidelijker. Maar we kunnen nog veel dieper gaan. Want wat betekent bijvoorbeeld “stap over de drempel”? Hoe maak je een stap? En doe de deur “achter” je dicht? Doe je dat met je ogen dicht, breek je je arm met een atletische beweging? Laten we opnieuw de eerste zin pakken. Ook daarin zitten weer allerlei handelingen.

1. Pak de deurklink
2. Druk de deurklink
3. Druk de deur naar binnen

Weer een stap verder, weer kunnen we eindeloos veel specifieker worden. Wat bedoelen we eigenlijk met “pak de deurklink”? Hier een volgende verbijzondering:

1. Strek je hand uit naar de deurklink
2. Plaats je hand over de deurklink met de palm naar beneden
3. Breng je vingers naar elkaar toe om de deurklink heen

Dacht je dat we er waren? Niks daarvan! Opnieuw bevat de eerste handeling “strek je hand uit naar de deurklink” een heleboel processen. En dan heb ik het nog niet eens over alle andere moeilijkheden. In de oorspronkelijke lijst staat bijvoorbeeld niet eens dat je je biertje moet opdrinken. Het lijkt allemaal zo logisch, maar het vergt een eindeloze hoeveelheid kennis.

Zelfs als je dit allemaal minutieus zou uitwerken, gaan computers je pesten. Wat als er geen deurklink is? Of wat als je geen bier drinkt? Of wat als de barman en jij niet dezelfde taal spreken? Een computerprogramma zou dan al onmiddellijk en onherroepelijk vastlopen. Je gebruikt daarom in zo’n situatie een zogenoemde if-loop. Als de deurkruk aanwezig is, doe dan dit. Je hebt dan wel ook een oplossing nodig voor als-ie er niet is. Maar op die manier kom je al een heel eind.

Voor programmeren is het dus essentieel om zulke aannames expliciet te maken. Daar zijn ze namelijk volledig afwezig. Maar verborgen aannames en kennis zijn ook op een subtielere manier aanwezig in de samenleving. Allerlei instructies, van het invullen van je belasting tot hoe je een bibliotheekboek moet lenen, gaan ervan uit. Mensen met een andere culturele achtergrond hebben ze vaak niet. Ook laaggeletterden kunnen stuklopen op teksten vanwege de te grote stappen tussen de instructies.

Het is erg belangrijk om aandacht te geven aan al het verzwegene, om onze verborgen kennis soms wat meer aan de oppervlakte te brengen. Al is het maar om een goede boterham met pindakaas te smeren.

• communicatie