kunst

Een picturale feestdis voor fijnproevers: Koen Broucke over zijn fascinatie voor Emile Claus

Honderd jaar geleden stierf de schilder Emile Claus, en vijfenzeventig jaar eerder werd hij geboren in het West-Vlaamse Sint-Eloois-Vijve. MUDEL, het Museum van Deinze en de Leiestreek, viert die dubbele verjaardag met een schitterende en genereuze overzichtstentoonstelling. Kunstenaar Koen Broucke nodigt je uit voor een reis door Claus’ fascinerende oeuvre.

Laat mij je meteen meenemen, voorbij het jeugdwerk, naar het werk uit Emile Claus’ beste jaren en je hier lukraak enkele schaduwpartijen tonen. Deze partijen zijn nooit zwart of grijs, maar een uitbundig feest van kleur en nuances, donkerpaars, gifgroen, diepblauw, heftig rood en oranje.… Ze zijn opgebouwd uit pointillistisch en energiek, intuïtief penseelwerk. Elke schaduwpartij is een heftige en feestelijke wereld op zich. Alleen al die avontuurlijke schaduwen zijn voldoende reden om de glansrol van de kunstschilder Emile Claus in de kunstgeschiedenis te rechtvaardigen.

Belgisch impressionisme of post-impressionisme

Het licht als dusdanig kan niet geschilderd worden. Het licht verblindt, heeft geen kleur. Het zou hooguit een monochroom wit doek opleveren. Het licht kan wel onrechtstreeks geschilderd worden, af te beelden via de voorwerpen waarop het valt en door werk te maken van de schaduwpartijen die zo ontstaan.

Dit is volgens mij de rode draad door het werk van Emile Claus. Natuurlijk is het geschilderde onderwerp ook van belang: de Leiestreek en de zware arbeid van de boeren in de buurt. Claus had gestudeerd in Antwerpen. Vanaf 1882 koos hij voor een stek in Astene aan de Leie. Nog een tijdlang keerde hij in de koude winters terug naar Antwerpen, maar al snel raakte hij betoverd door de winterpracht en de sneeuweffecten aan de Leie en domicilieerde hij er zich definitief. Claus’ oeuvre is geen sociale aanklacht, maar een empathisch meeleven met de boeren in zijn tijd en begrip tonen voor hun harde werk. In een schilderij als de Arenlezers (1894) schilderde hij de allerarmsten, maar wel in aantrekkelijke, warme kleuren in een burgerlijk genre par excellence.

Emile Claus is een vertegenwoordiger van het luminisme, een niet heel goed te definiëren kunststrekking. Het is een soort Belgisch impressionisme of post-impressionisme. Het neemt een aantal technieken en kennisgronden van het pointillisme over, maar is speelser en intuïtiever.

In 1886-1887 schilderde Claus zijn oude tuinman in tegenlicht. Dit tegenlicht biedt de mogelijkheid om het licht op vele manieren weer te geven: het transparante licht dat door de schort van de tuinman schijnt, het licht op de contouren van de figuur, op het haar en de mouwen van het openhangend hemd, het ritmische licht op de luiken links, maar natuurlijk en vooral in de slagschaduw. En die valt grotendeels buiten het schilderij. Eigenlijk staan wij – als toeschouwers – in die slagschaduw, waardoor we deel worden van het schilderij. Deze slagschaduwen breiden de schilderijen steeds uit tot de omliggende omgeving, de omgeving waar wij als museumbezoekers in bewegen.

Hetzelfde geldt voor de schaduwen van de bomen op de muur van zijn Villa Zonneschijn, een voormalig jachtpaviljoen dat hij transformeerde tot een paradijselijk huis met tuin aan de oevers van de Leie. Hij schilderde niet de villa, niet de architectuur, maar het spel van het licht van de omliggende bomen. Die bomen staan deels achter ons. Want er is niet alleen de gevarieerde en kleurrijke schaduw van de bomen op het huis. Er is ook de schaduw op de zichtbare bomen op de voorgrond. Een eerste keer komen we dit soort lange schaduwen tegen op de lange muur die de volledige linkerkant van het schilderij De communicanten (Paaszonneschijn) uit 1883 in beslag neemt. De bomen die deze paarse schaduwen afwerpen, moeten ergens rechts van ons en het kader staan. Het schilderij wordt zo onmetelijk groot.

Dit thema komt veelvuldig terug. In een van de schilderijen die Claus maakte tijden zijn exil in Londen (1914-1919) zien we de zon die spectaculair door de wolken breekt: De hemel licht op over Londen (1918). Hij herhaalt dit effect en deze wolkenpartij zo goed als letterlijk in een van zijn magistrale laatste werken: Na het onweer (1922). Tijdens de oorlogsjaren was de schilder naar Engeland gevlucht. Op een korte periode in Wales na werkte hij vooral in Londen. Zijn topwerken uit die tijd maakte hij vanuit een atelier op de vierde verdieping van Mowbray House met zicht op de Thames met Westminster Bridge en Waterloo Bridge. Hij schilderde de mist, zoals eerder Claude Monet en James McNeill Whistler hadden gedaan, maar opnieuw en vooral het licht, de zon die door die mist heen wil breken. De zon is als een klein kompas verhuld, maar steeds zichtbaar, zoals de hoop op vrede in die donkere oorlogsjaren.

‘den Sterksten Werker van Vlaanderen’

Mijn fascinatie voor de schilder Emile Claus heeft niet alleen met licht en kleur te maken. Volgens mij zie je bij geen enkele andere schilder zo’n grote variatie van penseelwerk. Er is eerst en vooral de heel precieze voorstelling en ondertekening met een fijn penseel en donkerrode verf. Dit is heel goed zichtbaar in het zelfportret van 1912 en de kleine, onafgewerkte Villa Zonneschijn. Vervolgens zijn er de virtuoze pointillistische punten en komma’s, nooit saai, systematisch, wetenschappelijk, maar steeds beweeglijk en intuïtief. Zij gaan in alle mogelijke richtingen, stug of soepel, horizontaal, verticaal, diagonaal… Er zijn de lange, elastische verfstreken – die in één rake trek een tak kunnen uitbeelden – en de grillige, korte arabesken.  En er zijn de gladgestreken partijen, dunne partijen, effen partijen… Kortom, een picturale feestdis voor fijnproevers.

Emile Claus heeft een onwaarschijnlijke hoeveelheid penseelstreken gezet. En ze zijn allemaal te onderscheiden. Ze zijn zo goed als nooit verdoezeld in gladgestreken lagen olieverf. Het valt op met welke snelheid, energie en toch enorme precisie deze verf is aangebracht. Die snelheid kan je heel goed aflezen uit Het Koninklijk Paviljoen in De Panne (1916), maar evenzeer uit de grotere werken, zoals Bietenoogst (1890) en Koeien die de Leie oversteken (1897), waarin de opeenstapeling van miljoenen, eerlijke en zichtbare verftoetsen ronduit adembenemend is. In een briefje van 15 januari 1900 noemde schrijver Stijn Streuvels de schilder dan ook ‘den Sterksten Werker van Vlaanderen’.

Dankzij het palet dat aanwezig is in de expositie in Deinze en Claus’ testen naar de lichtbestendigheid van zijn olieverf (afgebeeld in de catalogus) kunnen we vrij nauwkeurig het palet van de schilder reconstrueren: gebrande omber, gebrande siena, verschillende tinten van kraplak, cadmium oranje, cadmium geel, permanent groen, smaragd, ultramarijn, kobalt blauw, ceruleum blauw, ivoorzwart, gele oker en natuurlijk veel wit, loodwit neem ik aan en nooit onvermengd zoals kunstdocent Edmond-Louis De Taeye getuigde. James Ensor, nooit te beroerd om een collega onderuit te halen, schreef het volgende: ‘doortrapte roden, staatkundige gelen, carrièristische groenen, juridische blauwen, onpersoonlijke rozen, krijsen valser dan ooit tevoren.’ (in Réflexions sur quelques peintres et lanceurs d’éphémères – vertaling Herwig Todts).

Bloemen, bloemen, bloemen

In de tuin van Villa Zonneschijn stonden majesteitelijke en karakteristieke bomen. Er was een boomgaard en een moestuin, het werk van zijn vrouw Charlotte Du Faux. En er waren de talrijke bloemen; anemonen, asters, azalea’s, dahlia’s, hortensia’s, papavers, stokrozen, slaapmutsjes, Oost-Indische kers, wilde bloemen… Camille Lemonnier, vriend en auteur van de eerste monografie, was helemaal in bekoring tijdens zijn verblijven bij de schilder en schreef: ‘(…) een geur die in de vroege ochtend zindert en vervliegt in de lichte wind van de gordijnen, voor de wijde goudkleurige horizonten’ Deze bomen en bloemen heeft Claus veelvuldig en op hedonistische wijze geschilderd. Een Hof van Eden in olie op doek.

Over de dood van de schilder bestaan verschillende verhalen en versies. Zelfs Cyriel Buysse, een van Claus’ beste vrienden, werkte mee aan de mythevorming en scheef een niet helemaal betrouwbare versie. Maar ze is te mooi om niet waar te zijn… De ochtend van 5 juni 1924 tekende de welgemutste Claus nog een pastel van een bloementuil die koningin Elisabeth hem had laten bezorgen ter aankondiging van een bezoek aan Villa Zonneschijn.

Hij onderteekende het stuk en zette er ook datum en uur bij, wat hij anders nooit deed (sic). Nauwelijks was hij er mee klaar, of hij voelde zich ongesteld. Een dokter werd in haast gehaald. Hij constateerde indigestie; meer niet. Even vóór drie uur werd de pijn minder; en de dokter zou gerustgesteld weggaan, toen Claus eensklaps zei
– Ik voel geen pijn meer, maar ik krijg het zoo benauwd, hier, op mijn borst.
Dat waren zijn voorlaatste woorden. Plotseling knikte zijn hoofd op zij, alsof hij in slaap viel. Zijn lippen bewogen nog even en hij murmelde, driemaal na elkaar:
– Bloemen … bloemen … bloemen …
Toen zei hij niets meer … en bewoog niet meer.

De pastel is tot op heden niet teruggevonden.

• Emile Claus
• luminisme
• MUDEL
• Schilderkunst