NL
Taalcolumnist Marten van der Meulen is gefascineerd door een bijzonder fenomeen: de Escherzin. En ook al kun je er stapelgek van worden, toch geeft hij hier graag wat tips om dubbelzinnige zinnen te verzinnen.
Altijd is er weer iets nieuws in de wonderbaarlijke liefdestuin des taals. Zijn het niet woorden die zichzelf beschrijven (autologe
woorden, zoals vijflettergrepig), dan zijn het wel woorden die tegenovergestelde betekenissen in zich dragen (zogenaamde controniemen, zoals watersnood: zowel een tekort als een teveel aan water). We kunnen telkens nieuwe spellen bedenken. Wat is het fijn een zoet zomerkind te zijn, en me eindeloos te laven aan de oneindige rijkheid van de taal. Nu kwam ik een tijdje terug weer iets nieuws tegen: de Escherzin!
Escherzinnen zijn zinnen die op het eerste gezicht lijken te kloppen, maar die bij nader inzien ongrammaticaal zijn. Hier een voorbeeld:
Er zijn meer mensen naar Berlijn geweest dan ik ben geweest.
Dat lijkt te kloppen, maar dat kan natuurlijk helemaal niet. Meer mensen dan ik? Het origineel (hier, zie vooral ook de vele leuke inzendingen in de reacties) is misschien nog wel moeilijker te bevatten als fout.
Hier een ander voorbeeld, geïnspireerd op taalcollega Jorik Groen:
Ik ga morgen naar de bakker, maar bij aankomst bleek hij gesloten.
Snappen jullie ’m? Dat kan volstrekt niet, maar dat kun je nog helemaal niet weten! Het is een leuk, maar nog best lastig spelletje om dit soort zinnen te verzinnen. Een uitdaging voor het eind van de vakantie.
De Escherzin staat niet op zichzelf. De taalkunde heeft namelijk een rijke traditie van zinnen waar iets mee mis is. Zo heb je ook nog de tegenovergestelde vorm van de Escherzin: de Chomskyzin. Waar de Escherzin grammaticaal niet klopt, is de Chomskyzin in principe grammaticaal helemaal in orde. Maar dat type zinnen is dan weer onzinnig qua betekenis. Het schoolvoorbeeld van dit type werd bedacht door taalkundige en anarchist Noam Chomsky. Om uit te leggen dat welgevormde zinnen niet betekenisvol hoefden te zijn, gaf hij in het beroemde boek Syntactic Structures (1957) het volgende voorbeeld:
Colorless green ideas sleep furiously
In principe levert deze combinatie en volgorde van woordsoorten een goede zin op. Dat zie je als je de woorden vervangt door vergelijkbare types, bijvoorbeeld: “Zeer groene bomen wuiven eindeloos.” Maar Chomsky’s zin slaat nergens op, heeft geen betekenis. Hoe kan iets kleurloos én groen zijn? Wat is een groen idee? Hoe kun je furieus slapen? Hoe kan een idee slapen? Het is volstrekt gekmakend.
Nu hebben mensen sindsdien wel degelijk geprobeerd om hier een betekenisvolle zin van te maken. Er is ooit zelfs een heuse wedstrijd uitgeschreven. Het doel was een gedicht te schrijven waarin bovenstaande zin wél iets betekende. De inzendingen staan hier: er zitten best aardige tussen. Recent is het kunstmatige neurale netwerk DALL-E ingezet om kunstwerken te maken op basis van de kleurloze groene ideeën. De resultaten daarvan zijn… interessant.
Een iets ander type zin is de zogenaamde tuinpadzin of intuinzin. Dat is een zin die zowel grammaticaal is als betekenisvol, maar die je op het verkeerde been zet. Het bekendste Engelse voorbeeld (althans in mijn kringen) is de volgende zin:
The horse raced past the barn fell
In eerste instantie lees je raced als racete: het paard racete langs de schuur. Maar als je bij het laatste woord bent gekomen, dan kan die betekenis niet meer. Dan blijkt dat raced eigenlijk betekent: dat werd geracet.
Het probleem ontstaat doordat raced meerdere betekenissen heeft, waarvan er in dit geval maar één een zinnige zin oplevert. Deze zinnen worden gebruikt in psycholinguïstisch onderzoek om te testen hoe ons brein omgaat met dit soort dubbelzinnigheid. Het Engels stikt van dit soort zinnen, des te meer omdat in veel gevallen een zelfstandig naamwoord dezelfde vorm heeft als een werkwoord. Kijk ook naar dit voorbeeld:
The old man the boat
Hier lijkt “de oude man de boot” te staan, totdat je je realiseert dat man hier een werkwoordsvorm is. To man betekent bemannen. Hier staat dus “de ouden bemannen de boot”. In het Nederlands kan dit ook wel, maar zijn dit soort dubbele betekenissen van werkwoord en zelfstandig naamwoord een stuk zeldzamer. Hier
worden er een paar genoemd, waaronder dit leuke voorbeeld:
De oude stal van de dominee maar werd gepakt.
Waarbij mensen waarschijnlijk eerst oude als bijvoeglijk en stal als zelfstandig naamwoord lezen, wat later niet blijkt te kloppen. Dit op-het-verkeerde-been-zetten is overigens een simpel gevolg van frequentie: “de oude stal” is qua volgorde logischer als bijvoeglijk-zelfstandig dan als zelfstandig-werkwoord.
Ten slotte zijn er ook zinnen die dubbelzinnig lijken, maar dat niet zijn in de praktijk. Dit soort vermeende gevallen van dubbelzinnigheid of “verkeerde” betekenis wordt vaak aangehaald door taaladviseurs. Het beroemdste voorbeeld daarvan is Eats, shoots and leaves van Lynne Truss. Het komt uit deze zin:
A panda eats, shoots and leaves.
Omdat shoots zowel scheuten als schiet kan betekenen, en leaves zowel vertrekt als bladeren, lijkt het door de kommaplaatsing alsof de panda eet, schiet en vertrekt. Vreemd gedrag voor een panda. In de praktijk komt deze interpretatie dan ook niet voor: het gaat om het eetgedrag van scheuten en bladeren. Hetzelfde geldt voor de zin I helped my uncle jack off a horse. Als jack geen hoofdletter heeft, kan het in combinatie met off ook aftrekken betekenen. Ook dit is behoorlijk raar om met een paard of je oom te doen. Daarom zal iedereen de zin juist interpreteren, namelijk in de betekenis van: je helpt je oom die Jack heet van een paard af.
Mensen doen sowieso nogal eens moeilijk over vermeende dubbelzinnigheid. Zo zijn er mensen die zeggen dat je e-mail altijd als e-mail moet schrijven en niet als email, omdat dat laatste woord al de betekenis heeft van een bepaald type glazuur. Dat argument getuigt echter van een gebrek aan reflectie op de taal. Er zijn eindeloos veel woorden die meerdere betekenissen hebben. Bank
om op te zitten, bank om geld op zetten. Dan als voegwoord, dan als Japanse judograad. Piek als hoogste punt, piek als één euro. Lopen als wandelen, lopen als meervoud van delen van een geweer. Ik zei het al eens eerder: houden van taal is niet zeuren over vermeende onzinnige dubbelzinnigheid. Het is zinnig spelen met zinnen en woorden. Ik krijg er meteen zin in!
Reacties
Reacties zijn gesloten.Gerelateerde artikelen
nl
