kunst

Emma van der Put pelt haar beelden af tot verstilde taferelen

In de opmerkelijke video’s van Emma van der Put (1988) zit er een constante spanning tussen wat beweegt en wat stilstaat of is stilgezet. Ze staat open voor het toeval, maar tegelijkertijd beseft Van der Put heel goed dat ze een selectieve versie van de werkelijkheid schept.

In 2011 legde Van der Put vanaf een heuveltop het leven in de Belgische plaats Godinne vast. Dat deed ze in het vakantieseizoen, dus de straten waren vrijwel leeg, de meeste inwoners op reis. Wanneer je naar de video Godinne kijkt, begin je je al snel af te vragen of je nu naar foto’s kijkt. Maar dan volgt er een shot van een hond die over straat loopt, of beweegt die roerloze jongen op de schommel toch even en lijkt het beeld kort te ontdooien. Door het gebrek aan actie kun je de concentratie opbrengen om zo’n niksig detail te ontdekken, dat binnen het statische shot bijna de allure van een grootse gebeurtenis krijgt – met dank aan het toeval.

Filmer als oog

Wanneer Van der Put aan het filmen of fotograferen is, wil ze zich vooral een oog voelen. Het belangrijkste is dan dat ze openstaat voor toeval, voor wat zich op dat moment kan afspelen: een neonreclame die gereflecteerd wordt in een grote poster van een stuk vlees bijvoorbeeld (Room, 2014). Als ze filmt, voelt ze zich een buitenstaander die niet mag en kan ingrijpen. Ze merkt op dat film tegelijkertijd een medium is dat heel erg de blik van de kijker stuurt en dat dit eigenlijk wel op gespannen voet staat met de zo onbevangen mogelijk eerste fase van het maakproces.

Dat sturen ontstaat tijdens de montagefase. Dan bekijkt ze het geschoten beeldmateriaal op een meer analytische manier, selecteert ze wat ze daarvan gebruikt (minder dan 10 procent haalt de uiteindelijke video), en beslist ze welke beelden elkaar opvolgen en in welk tempo. Vaak laat ze bewegend of stilstaand beeld langer “staan” dan veel kijkers nu gewend zijn; hetzij door snel gemonteerde tv-series, films en videoclips, hetzij door museumbezoek waarbij je zelf bepaalt hoelang je kijkt naar een schilderij. Je zou ook kunnen stellen dat de montage juist een tijdslimiet zet op de scènes en je zo de mogelijkheid ontneemt om zolang te kijken als je wilt. Maar bij Van der Put hoeven die twee opties – tijdelijkheid en het moment uitrekken elkaar niet uit te sluiten, zo wordt nog duidelijker als je in haar eerdere werk duikt.

Een van de terugkerende thema’s in haar oeuvre is de frictie tussen beweging en ‘verstilstand’. In Fountain (2014) zie je bijvoorbeeld fonteinwater dat stroomt vóór de sculpturale handen en gezichten van twee naakte kinderen die een grote vis vastpakken, waardoor een opmerkelijk contrast ontstaat tussen een statische achtergrond en een beweeglijke voorgrond. Deze tegenstelling spreekt ook sterk uit de beelden die Van der Put in de openbare ruimte schoot. Die geven enerzijds de indruk vluchtige visuele impressies te zijn, en anderzijds het gevoel dat ze even een moment bevriest of uitrekt, zoals in de bijna foto-achtige shots van Godinne.

Haar video’s hebben geen letterlijke verhalende opbouw, laat staan een voice-over die tekst en uitleg geeft. Als ze al met geluid werkt, is dat atmosferisch achtergrondgeluid, hoogstens klanken die nooit interpretatie-aanwijzingen geven, zoals in een tv-serie vaak gebeurt. Je moet dus zelf moeite doen, zeker wanneer je nietsvermoedend en midden in een video de zaal binnenloopt. Kijken en begrijpen zijn in deze video’s nauw met elkaar verbonden. Van der Put merkt daarover op dat ze in de montagefase probeert een vergelijkbaar gevoel op te roepen zoals wanneer je op een bankje zit, even echt om je heen kijkt en daardoor langzaam steeds meer begint te begrijpen van de omgeving.

De openbare enscenering

Openbare ruimtes spelen dan ook een belangrijke rol in Van der Puts oeuvre. Ze ziet die als een soort theatrale enscenering die voor een groot deel vormgeeft hoe de mensen zich binnen die omgeving gedragen. Voor vroege video’s filmde ze bijvoorbeeld het festival Maritiem ’s-Hertogenbosch (Scènes uit een avond en Maritime Festival, 2009 en 2012), of een Amsterdamse kermis (Funfair, 2012). Later keert ook de interesse in reclameposters, graffiti en andere publieke uitingen vaker terug in haar werk, net als de geschiedenis van de locatie: de context die als het ware de regels van de omgeving communiceert en vaak ook vormgeeft.

Die fascinatie komt ook duidelijk tot uiting in de video’s die ze maakte sinds het werk WTC (2016). Daarin legde ze van bovenaf, vanuit een van de World Trade Center-torens in Brussel, het leven in het omringende gebied vast: mensen die naar hun werk gaan of de straat oversteken, de modernistische architectuur die de omgeving tekent, vluchtelingen die op straat slapen. Ook fotografeerde ze archiefmateriaal zoals posters en bouwplannen, die nog in de torens te vinden waren en die getuigden van grootse plannen voor het gebied waar acht WTC-torens zouden komen te staan. Door fraudeperikelen en een gebrek aan investeerders werd uiteindelijk maar de helft gebouwd.

Die turbulente geschiedenis maakt deel uit van een veel groter fenomeen dat Van der Put de laatste jaren bezighoudt: de confrontatie tussen het optimistisch, modernistisch toekomstdenken en de dagelijkse realiteit in Brussel, waar ze sinds 2014 werkt. Hoewel ze nog altijd oog heeft voor het moment, neemt ze voor deze Brusselse video’s bewust veel ruimer de tijd om beeldmateriaal te schieten zodat ze de stad en haar locaties steeds beter kan leren begrijpen en zo weinig vooringenomen mogelijk kan observeren.

Een van die video’s is Mall of Europe (2018), nog tot 21 juni 2020 te zien in Mu.ZEE in Oostende. Mall of Europe draait om de buiten het stadscentrum gelegen wijk de Heizel. Daar werd de beroemde wereldtentoonstelling Expo ’58 georganiseerd, waar nog vrij kort na de Tweede Wereldoorlog de nabije toekomst hoopvol werd gepresenteerd. Het gebied is ironisch genoeg inmiddels toe aan een grondige renovatie. In de plannen daarover klinkt wederom het modernistische optimisme door, merkt Van der Put op, maar de voorgaande ideeën over vooruitgang hebben zeker niet allemaal de beoogde uitwerking gehad.

Die frictie komt ook kernachtig tot uiting in de korte videoloop SOON (2018). Die toont eindeloos een reclamebord dat nieuwe kantoorgebouwen belooft. De twee O’s op het bord vormen opmerkelijk genoeg een oneindigheidsteken. Hoe langer je kijkt, hoe minder je gelooft dat ze er nog gaan komen.

Toch hebben deze video’s recent een meer optimistische tegenhanger gekregen in Westland Shopping (2020), waarin Van der Put vastlegt hoe een verloederend winkelcentrum op zondagen door consumenten wordt gebruikt als vrijplaats voor een rommelmarkt. Zo ondermijnen ze het klassieke idee van zo’n gebouw – het mogelijk maken om steeds maar nieuwe producten te blijven kopen.

Afgepeld beeld

Het werk WTC markeert ook het punt waarop Van der Put video’s begon te maken waarvoor ze niet met bewegend beeld werkte, maar juist op basis van foto’s. Vooral WTC doet door het torenperspectief denken aan het hooggelegen camerastandpunt van Godinne, maar met het grote verschil dat daar onverhoopt de beweging in is geslopen die in de fotovideo’s hoogstens gesuggereerd wordt. De wrijving tussen momenten bevriezen en korte impressies drijft ze zo heerlijk op de spits: dynamische straatscènes worden op pauze en op mute gezet. Opeens worden die vaak schreeuwerige scènes afgepeld tot een beeld dat op meerdere manieren stil is en uitnodigt tot kijken.

Maar net wanneer je denkt dat beeld te hebben verkend, dient het volgende zich aan, dat het geheel weer veel mysterieuzer kan maken. Als je de rommelmarkten in Westland Shopping als hoopvol wil zien, is er wel behoorlijk veel aandacht voor het kille beton van het gebouw. Of kan zo’n initiatief juist dáár floreren?

www.emmavanderput.com

• Emma van der Put
• hedendaagse kunst
• jonge kunstenaar
• Kunst