literatuur recensie

Een veelzijdig bestaan in brieven: ‘De schim van Raamswolde’ van Alexander Baneman

In zijn debuutroman schetst Alexander Baneman aan de hand van brieven een overtuigend beeld van een veelzijdige maar getroebleerde man: een voormalige schaakkampioen die kluizenaar is geworden.

We leven in tijden van snelle berichten via appjes en andere digitale mogelijkheden, vaak in vertroebeld Nederlands, vol afkortingen, korte zinnen en emoji’s. Het digitale Nederlands wordt gehaat door puristen en als vernieuwend omarmd door progressieve wetenschappers.

Het is een recente ontwikkeling, waarbij we haast zouden vergeten dat we amper een paar decennia geleden naast de telefoon ook pen en papier, of papier en schrijfmachine gebruikten om langer te communiceren met vrienden en bekenden buiten gehoorsafstand. Welke tiener uit de jaren 1970 en ’80 denkt niet met heimwee terug aan de dagelijkse gang naar de brievenbus, in de hoop daar een bericht te vinden van een verre vriend of een stiekeme liefde, die laatste brief al dan niet lichtjes geparfumeerd? Tieners maakten toen hun eigen enveloppes, die een voorbode waren van de inhoud. Een soort emoji als omhulsel.

Alexander Baneman (1986) neemt ons in De schim van Raamswolde mee naar de nadagen van het brieventijdperk, de tweede helft van de jaren tachtig van de vorige eeuw. Gezien zijn leeftijd lijkt Baneman eerder een kind van de eerste internetgeneratie, maar het briefschrijven heeft hij helemaal onder de knie, zo blijkt uit zijn romandebuut.

“Grote schoft”, zo luidt de aanhef van de eerste brief van Allard van Benniq Methorst aan zijn oude schaakvriend Leopold Weijzer. Zo weten we meteen dat de twee een getroebleerde relatie hebben, al lijkt die zich voornamelijk af te spelen in Allards hoofd. “Waarde wurgslang”, begint een volgende brief, maar soms is het ook gewoon “Beste Lop”. In de brieven aan Weijzer en anderen fileert de oude schaakkampioen Allard zichzelf, komen we meer te weten over zijn verleden, zijn angstaanvallen, zijn leven nu. Hij is een kluizenaar die al bijna zeven jaar zijn huis niet heeft verlaten, hij doet alleen driemaal daags een wandeling door de tuin met zijn trouwe hond Sok. Allard leeft in zijn hoofd en in zijn brieven. Boodschappen laat hij aan huis bezorgen door de kruidenier uit het dorp, de bestellingen geeft hij door via een brief. Hij kan zich dit leven veroorloven omdat zijn vader hem het huis en een mooie erfenis heeft nagelaten.

Naast de brieven aan Weijzer zijn er enkele andere correspondenten die geregeld post ontvangen. Er is “Lieve Trudy”, een vrouw die hij nooit eerder heeft ontmoet, maar die hij leerde kennen omdat ze ooit verkeerdelijk zijn nummer draaide toen hij nog een telefoon had. Er is de nog lievere Dagmar, een vriendin die ooit een paar maanden bij hem introk om dan plots met de noorderzon (en een andere man?) te verdwijnen. Het enige wat overbleef, was een kattenbelletje onder de asbak: “Bedankt voor de gastvrijheid en alles. Kus, Dagmar.” Dat hij niet eens weet waar zijn voormalige geliefde nu woont, verhindert hem niet om haar lange, weemoedige brieven te schrijven en ze ook nog te frankeren. En er is Daan of Daniël, de jonge domineeszoon uit het dorp, aan wie Allard per brief schaaklessen geeft, al zijn het eerder levenslessen.

Want de filosofie is nooit ver weg in dit boek. Allard staat in het leven naar eigen zeggen op de zwarte vlakken, hij omarmt zo het lijden dat hij kent, en kan lonken naar de witte vlakken, de vlakken van de verbeelding. Het is de jonge Daan die de filosofie op zijn bordje krijgt: “Ik kies ervoor naar het zwart te luisteren (dat uit zich in het lijden, de eenzame opsluiting), en ik zie het wit om mij heen (verbeelding). Daar moet ik niet naartoe bewegen als een mot naar een lamp, want dan is er alleen nog dreigend, allesoverheersend zwart. (…) Ik koester mijn lijden, het pookt mijn verbeelding op. Ik kan erover schrijven en erdoor bestaan. Ik besta alleen nog in brieven.”

De bronnen van dat lijden, de waanideeën en de angstaanvallen worden langzaam maar zeker onthuld, en Allard heeft ook nog een hedendaagse kwelgeest, de lokale ambtenaar “Geachte heer Van Andel”, die Allard probeert te overtuigen zijn huis aan de gemeente te verkopen, omdat er door zijn tuin een nieuwe spoorlijn wordt aangelegd. Maar aan dat soort vergezicht heeft Allard niets, hij leeft een beetje in het nu en vooral in het verleden.

Baneman verwerkt in zijn roman bespiegelingen over het leven, uiteraard geïnspireerd door het schaken. Schaakkampioen Allard van Benniq Methorst ziet een schaakpartij als een soort kunstwerk gemaakt door twee kunstenaars. Door de brieven leren we de man en zijn besognes goed kennen, we lezen ook alleen zijn versie, naar de antwoorden kunnen we alleen maar een beetje raden omdat hij er soms op ingaat.

Dat Baneman virtuoos is met taal, illustreert hij door andere registers te introduceren naargelang de geadresseerde. Nu eens is hij lief en teder, dan weer angstig of woedend, een enkele keer suïcidaal. Baneman doet dat trouwens in erg mooi Nederlands, soms wat ouderwets, maar dat past helemaal bij de denktrant van deze kluizenaar/schaker. En hij weet het juiste woord te kiezen. Iemand is niet dik maar “vetlijvig”, een ander is niet koppig maar “steilorig” en nog een ander is niet kinderlijk maar “pueriel” onschuldig.

Het maakt van De schim van Raamswolde een originele, slimme debuutroman, knap in compositie en taal.

Alexander Baneman, De schim van Raamswolde, Van Oorschot, Amsterdam, 2023, 240 p.

• Alexander Baneman