geschiedenis, samenleving

Een monument tegen nepnieuws: het planetarium van Eise Eisinga

Het oudste werkende planetarium ter wereld vind je in het Friese Franeker: het Koninklijk Eise Eisinga Planetarium. Nederland wil dit unieke planetenstelsel laten opnemen in de Werelderfgoedlijst van UNESCO. Het levenswerk van Eisinga (1744-1828) is een monument van de Verlichting. Hij wilde de gekte van zijn tijd bezweren met wetenschap. Hoe zit dat anno 2021, in tijden van ‘viruswaanzin’, nepnieuws en vaccintwijfel? Albert Meijer, opgegroeid in Franeker, onderzoekt de erfenis van Eisinga.

Wie in de Canon van Nederland kijkt naar de Verlichting, ziet een vreemde blauwe cirkel staan. Het is het plafond van het planetarium van de wolkammer Eise Eisinga uit Franeker, het Friese stadje waar ik opgroeide.

Franeker, of Frjentsjer in het Fries, telt nog geen dertienduizend zielen, maar die zielen zijn allen trots op een paar wapenfeiten waar ze menig bezoeker over uit de doeken doen:
1. Het is één van de Friese elf steden, en eentje met een prachtige oude binnenstad;
2. In die binnenstad ligt het Sjûkelân, een heilig stuk grasveld voor de Friezen omdat hier Nederlands oudste nog bestaande sportevenement gehouden wordt: de PC, het grootste kaatstoernooi van het jaar;
3. Het oudst werkende planetarium ter wereld: het planetarium van Eise Eisinga.

Als kind dacht ik dat de wereld grotendeels bevolkt werd door geesteszieken. Ons huis stond naast een appartementencomplex waarin de mensen ondergebracht werden als ze uit het psychiatrisch ziekenhuis ontslagen werden, al was het vaak maar voor even. Ik herinner me de vrouw die halt hield bij elke bloem die ze tegenkwam om even te ruiken, en zich als een bij van stamper naar stamper door de straat bewoog; de man die in een psychotische bui al zijn meubilair uit het raam van de tweede verdieping naar beneden gooide, poedeltjenaakt; de man die zich elke week naast het draaiorgeltje opstelde met een vliegenmepper, deed alsof hij dirigent was, en elke vrouw die voorbij liep een pets op de kont gaf. Mijn wereld was klein en toch onoverzichtelijk.

Het eind der tijden

Die gekte was ook ten tijde van de universiteit van Franeker (1585-1811) een belangrijk onderdeel van het leven in de stad en de omliggende dorpen. Toen de zon op 8 mei 1774 opkwam, en haar licht liet stralen op het nabijgelegen dorpje Bozum, moet Eelko Alta, de lokale predikant, een slapeloze nacht hebben gehad. Volgens hem was de Apocalyps nabij, want vandaag zouden de planeten Venus, Mars, Jupiter en Mercurius met de maan botsen. De aarde zou door de knal weggeslingerd worden, recht de zon in.

Zo’n twintig kilometer verderop maakte de jonge wolkammer Eise Eisinga zich vrolijk. Hij had de ideeën van dominee Alta in diens boek gelezen, maar als amateursterrenkundige wist hij dat het flauwekul was, dat de planeten niet op een ramkoers lagen, dat de aarde vandaag niet zou vergaan. Sterker nog, hij wilde de waanzin van de dominee met hand en tandwiel bestrijden en begon aan de bouw van een planetarium, een op schaal gemaakt planetenstelsel, bewegend in real time door middel van een ingewikkeld klokmechanisme. Eisinga bouwde zijn planetarium op de enige plaats die hem ter beschikking stond: het plafond van zijn woonhuis in Franeker.

Tweeëneenhalve eeuw later bewegen Eisinga’s planeten zich nog steeds over het felblauw geschilderde houtwerk boven de stenen vloer, doen eeuwig hun ronde tussen kachel en bedstee. Het lood van het slingeruurwerk dat de boel aandrijft moet men af en toe verhangen, en dan tikken de raderen standvastig door. In al die jaren lopen de geschilderde bollen die Mercurius, Venus, Aarde, Mars, Jupiter en Saturnus moeten voorstellen slechts met een afwijking van enkele seconden voor op hun veel grotere evenbeelden in de hemel. Toen Eisinga na zeven jaar noeste arbeid klaar was, in 1781, werd Uranus ontdekt, maar daar was geen plek meer voor in het wolkammershuisje. De ontdekking van Neptunus liet daarna nog ruim zestig jaar op zich wachten; dwergplaneet Pluto werd pas in 1930 ontdekt.

Een monument tegen nepnieuws

Terwijl de aarde op Eisinga’s plafond een piepklein stukje opschuift, gaat buiten de avondklok in. Op straat is het muisstil, al is dat ook buiten coronatijd vaak het geval in Franeker. Een paar zonderlingen laten hun hond uit op de bolwerken die het stadscentrum omringen. Heel af en toe rijdt er iemand met een vitaal beroep voorbij. Ook ik laat de hond uit en loop langs de klokgevel van het Planetarium, met de grote zonnewijzer, waar op dit uur geen tijd aan af te lezen valt.

Geheel in de geest van de Verlichting bouwde Eisinga een monument voor de wetenschap, en een aanklacht tegen het bijgeloof, tegen beweringen die nergens op gestoeld waren, tegen het onderbuikgevoel van gekke dominees die hun waanbeelden als waarheid verkochten. Het Planetarium is een symbool van de overwinning van de rede op de waanzin, een perpetuum mobile tegen wat we nu fake news zouden noemen.

Maar de wereld draaide door en het bijgeloof bleef overeind, leek zelfs sterker te worden. Op het nieuws werd er steeds grimmiger koffie gedronken op het Museumplein. In Eindhoven werd een vrouw door een waterkanon onderuit gespoten. In de Verenigde Staten wilde een gewapende man de denkbeeldige kelder van een pizzeria binnendringen.

In Franeker bleef het rustig, althans in de openbare ruimte. Ik begon me af te vragen of er een oorzakelijk verband was tussen het wetenschapsmonument van Eise Eisinga en het schijnbare gebrek aan coronagekte. Ik besloot op onderzoek uit te gaan op de plek waar ik de meeste complottheorieën verwachtte: Facebook.

Ik bekeek de commentaarsectie van de lokale krant, de Franeker Courant, en de lokale online krant, FranekerActueel. Afgezien van een paar kritische posts over overheidsbeleid en vaccinaties, kon ik hier geen echte onwaarheden vinden, dus besloot ik een besloten Facebook-groep te infiltreren: Friends of Frjentsjer. Maar vóór ik goed en wel stiekem de posts kon checken op nepnieuws, werd ik met naam en toenaam verwelkomd als het 4.700ste lid van de groep, klaarblijkelijk een noemenswaardig feit. Ik voelde me schuldig dat ik alleen maar bij de groep was gegaan om nepnieuws te zoeken, en dat gevoel werd versterkt toen ik tussen de duizenden posts en reacties bar weinig complottheorieën vond. Ik zag foto’s van winterse wandelingen over de bolwerken van de stad, oude ansichtkaarten in zwart-wit, oproepjes om uit het oog verloren vroegere buurmeisjes op te sporen. “Greetje is allang overleden”, schrijft iemand in een reactie.

Pas nadat er een foto wordt gepost van de lokale sporthal die wordt omgebouwd tot vaccinatiecentrum, zegt iemand dat het gifstoffen zijn die hier geïnjecteerd worden. Maar het is een eenling, en er wordt driftig op gereageerd door andere groepsleden die de man kritisch vragen naar waar deze mening op is gebaseerd.

Oortwolk

Op de Breedeplaats, het kerkplein van Franeker, staat een fontein van de Franse kunstenaar Jean-Michel Othoniel, die een stoomwolk uitwasemt als je op een knopje drukt. De fontein is een verbeelding van de Oortwolk, en werd aan de stad gegeven als onderdeel van Leeuwarden-Fryslân 2018, toen Leeuwarden zich de Europese Cultuurhoofdstad mocht noemen.

De Oortwolk is in werkelijkheid geen wolk, maar een dikke laag van miljarden kometen die rond ons zonnestelsel zwermen. De wolk werd ontdekt door Jan Hendrik Oort, een astronoom die in 1900 in Franeker geboren werd.

Als je de schaal van Eisinga’s planetarium door zou trekken, zou mijn vroegere basisschool ergens in deze Oortwolk zweven. De school lag pal achter het planetarium, en dus liep ik elke dag door de straat die sinds jaar en dag de Eise Eisingastraat heet. Toch gingen we er nooit naar binnen. We zagen het planetarium wel eens voorbijkomen op de schooltelevisieprogramma’s van Omrop Fryslân, maar een bezoekje zat er niet in. Misschien was het omdat de meesters en juffen met 37 kinderen in hun klas geen puf meer hadden om daarnaast ook nog allemaal tripjes te organiseren. Dat Franeker naast Eise Eisinga nog een rockster onder astronomen had voortgebracht, dat leerde ik pas met de komst van de Oortfontein.

Intussen begin ik toch de eerste verhalen horen uit de buurt van Franeker die doen vermoeden dat er hier wel degelijk meer complotdenkers rondlopen dan ik aanvankelijk dacht. Een vriendin, die verpleegkundige is in een nabijgelegen stadje, heeft enkele collega’s die zich niet laten inenten vanwege vermeende microchips in de vaccins; een kennis weigert zich te vaccineren, ook al werkt ze in nauw contact met kwetsbare doelgroepen; een familielid spreekt zich op sociale media ondertussen steeds vaker uit tegen de ‘viruswaanzin’.

Unesco

Het levenswerk van Eisinga om de gekte te bezweren met wetenschap, is dus niet doorgedrongen tot alle inwoners van Franeker. Misschien had een jaarlijkse klassenreis naar het planetarium ook het verschil niet gemaakt, de mens lijkt graag zelf vorm te geven aan zijn eigen werkelijkheid.

Toch wordt het belang van het planetarium steeds vaker onderstreept. In 2022 wordt het gebouw zelfs officieel voorgedragen door het ministerie van OCW ter beoordeling van de Unesco Werelderfgoedlijst. Of het de lijst haalt of niet, één ding is zeker: de inwoners van Franeker, hoe ze zich ook verhouden tot de wetenschap, zullen nog eeuwen opscheppen over het wonderlijke bouwwerk van Eise Eisinga.

• eise eisinga
• friesland
• sterrenkunde
• wetenschap