literatuur recensie

Donquichots voor de dieren: ‘De instructies’ van Carolina Trujillo

Als Carolina Trujillo sceptische vleeseters zover wil krijgen om hun consumptiegedrag aan te passen, dan had De instructies een meeslepender, onontkoombaarder roman moeten zijn.

Schrijf een white paper voor dierenactivisten. Dat is de opdracht die Mol van Nora heeft gekregen: leg uit hoe je op zo’n manier schade kunt toebrengen aan de vleesverwerkende industrie – van de boeren die hun koeien naar de slacht brengen tot de supermarkten die vlees in hun schappen leggen – dat a) het produceren en verkopen ervan te duur wordt, en b) mensen zich bewust worden van de consequenties van hun consumptiegedrag voor dieren.

De instructies bevat daarom een minutieus verslag van allerlei soorten acties die Nora en haar medestrijders de afgelopen jaren hebben uitgevoerd. Vaak met Mol, soms zonder hem – omdat hij pas later veganist werd en de woede is gaan voelen over de massamoord op speciaal daarvoor gefokte dieren. Het meest uitgebreid staat hij stil bij de actie waarvoor ze allebei in de gevangenis zijn beland: de totale vernietiging van het grootste slachthuis van Nederland.

Wie zou zo’n boek willen lezen? Pagina na pagina uitleg over de voorbereidingen van, zeg, een lokale actie in een supermarkt? Hoe je je het beste in het magazijn kunt laten insluiten. Op welke manier je alle vleesproducten met een spijkertje onverkoopbaar kunt maken. Waar je rekening mee moet houden als je de actie filmt. Wanneer je de supermarkt waarschuwt om te voorkomen dat consumenten het slachtoffer worden. Enzovoorts.

Gelukkig dus dat De instructies in werkelijkheid een roman is van de Uruguayaans-Nederlandse Carolina Trujillo– haar vijfde na onder meer De terugkeer van Lupe García (2009), dat op de shortlist van de AKO Literatuurprijs stond, en Vrije radicalen (2017). Daardoor is Mol, de man die gehoor geeft aan de opdracht van Nora, een te chaotische, te associatieve en te persoonlijke schrijver om zoiets saais als een helder gestructureerd witboek op papier te krijgen.

Dat maakt het boek heel wat genietbaarder. Met de vernietiging van het slachthuis als rode draad – met afstand de grootste en best voorbereide actie waaraan beiden ooit hebben meegedaan – schrijft Mol vrijelijk, kriskras schietend tussen heden en verleden, over zijn geleidelijke bekering tot en zijn rol in de dierenrechtenbeweging, de relatie met de andere activisten in hun groep, en zijn gevoelens voor Nora. Met oog voor detail en met humor.

Toch bekroop me tijdens het lezen steeds sterker het gevoel dat Trujillo met De instructies alleen maar andere middelen inzet om een vergelijkbaar doel te bereiken als Nora. Misschien niet zozeer om de vleesverwerkende industrie actief schade toe te brengen (al krijg je al met al genoeg tips en trucs aangereikt), maar om haar lezers bewust te maken van hun medeplichtigheid aan moord als ze niet honderd procent plantaardig voedsel eten. Met als doel: hun gedragsverandering.

Want anders zou ze toch meer aandacht hebben besteed aan het plot? Neem de naam van de verteller: Mol. Die roept onmiddellijk de associatie op met een infiltrant – en dus met een gewiekste thriller. Maar voor Trujillo heet Mol alleen maar zo omdat hij als een blinde rondtast in de wereld van het dierenactivisme en zonder eigen oordeel verbaasd noteert wat hij heeft waargenomen. Dat wekt onwillekeurig het gevoel op van een gemiste kans. Was er niet meer te halen uit deze gegevens?

Had het, met de elementen die wel worden gebruikt, ook spannender gekund? Trujillo probeert wel redelijk succesvol de nieuwsgierigheid te prikkelen door hints te geven over de afloop. In het begin geeft ze al weg dat iedereen na de aanslag op het slachthuis wordt opgepakt. Halverwege het boek wordt duidelijk dat een van hen is gedood. Maar ze wijdt te veel uit over de actie, met saaie hoofdstukken tot gevolg, om de nieuwsgierigheid vast te kunnen houden. En de climax werkt niet, omdat die verband houdt met een ándere actie.

Tegelijk bekruipt je voortdurend het gevoel dat er iets niet klopt. Neem de betrokkenheid van Antonella bij de groep – een van de beroemdste actrices van Nederland. Zou zij niet te makkelijk worden herkend door autoriteiten? Maakt haar bekendheid het risico op ontdekking niet veel te groot? En de dekmantel waaronder de groep bij elkaar komt: een vrijgezellenclub. Is dat, behalve grappig, in het licht van Antonella’s roem niet ook te stupide om geloofwaardig te zijn?

Een ander voorbeeld is de inbreng van Nora in het manuscript. Mol laat voortdurend via hun advocaat passages van het boek in wording aan haar lezen en wijdt dan uit over haar feedback. Zo creëer je misschien een grotere betrokkenheid bij de lezer. Maar zou Mol dan werkelijk zo onbeschroomd schrijven over de gevoelens die hij al van jongs af aan voor Nora koestert? Zou hij dan echt zo weinig met haar commentaar doen? Het lijkt me niet.

Dezelfde klacht kun je hebben over de personages: onvoldoende uitgewerkt. Nu hebben Trujillo’s karakters altijd iets karikaturaals gehad. Maar in De bastaard van Mal Abrigo (2002) of het al vermelde De terugkeer van Lupe García waren ze op een innemende manier larger than life. In De instructies zijn activisten als Dimitros vooral eendimensionaal. Hij houdt van explosieven en van seks en hij ruikt niet altijd even fris – maar werkelijk tot leven komt hij niet.

Dat geldt zelfs, tot op zekere hoogte, voor Nora. Als leidster van de groep kom je uiteraard meer over haar te weten. Ze deelt bovendien een lange voorgeschiedenis met Mol. Maar als blijkt dat ze eerst bij de politie werkte, daarna filmproducente werd, terwijl ze nog altijd maar halverwege de dertig is, denk je: dat is alleen maar bedacht omdat het voor het verhaal handig uitkwam. Ook Mols fatale verliefdheid wordt nergens authentiek of zelfs plausibel gemaakt.

Blijft over wat ik dan maar de feitelijke informatie noem die de personages én hun schepper motiveert. Verspreid over het boek worden steeds weer nieuwe details opgedist over de omgang met dieren voordat ze onherkenbaar bewerkt op je bord belanden. Van het afbranden van varkensstaarten, alleen omdat varkens in te volle stallen elkaars staart afbijten en ze zo de boer economische schade toebrengen, tot de hypocrisie van “duurzaam gevangen vis”.

Zelf ben ik, voor negentig procent vegetariër, daar gevoelig voor. Als je bijna vierhonderd pagina’s zulke wetenswaardigheden over je krijgt uitgestort – zonder dat je even kunt wegkijken, zoals wanneer er op televisie aandacht voor dierenleed is – kon ik niet anders dan bij mezelf te rade gaan. Moet ik niet veganistisch worden? En dat voor de volle honderd procent? Alle bedenkingen die je zou kunnen hebben, worden in de roman bij voorbaat weerlegd.

Het helpt daarbij dat Trujillo de strijders tegen het onrecht op alle mogelijke manieren sympathiek neerzet. Het zijn bepaald geen stoere helden, maar stumperds met een steekje los. Kansloze donquichots die de hele maatschappij tegen zich hebben en inmiddels door de media worden genegeerd. Er is bovendien aandacht voor de schaduwkant van hun fanatisme: dat ze daardoor vergeten dat mensen ook dieren zijn, die je daarom net zo liefdevol moet behandelen.

Maar De instructies zal niet voor de dieren doen wat Max Havelaar ooit voor de onderdrukte Javanen deed, vrees ik. Het had een meeslepender, onontkoombaardere roman moeten zijn om sceptischer mensen zover te krijgen om hun consumptiegedrag aan te passen. Nu kunnen ze zich te makkelijk laten afleiden door alle gebreken. De ongerijmdheden. De saaie passages. Het onbevredigende einde.

Carolina Trujillo, De instructies, Koppernik, Amsterdam, 2024, 376 p.

• Carolina Trujillo
• romanrecensie