kunst

Digitaal kunstenaar Rafaël Rozendaal dicht de kloof tussen de online en de offline wereld

Met een oeuvre dat tegelijk aansluit bij de kunstgeschiedenis en de hedendaagse technologie heeft Rafaël Rozendaal naam gemaakt als prominent digitaal kunstenaar. Zijn werken bestaan vaak ook fysiek en roepen zo spannende vragen op over de relatie tussen de wereld online en offline.

Hoe geef je een horizon het eenvoudigst weer? Veel lijkt er niet nodig: twee horizontale kleurvlakken, op elkaar gestapeld, de onderste is een veel dunnere reep dan de bovenste. Toch is dat niet helemaal zo. De Nederlands-Braziliaanse kunstenaar Rafaël Rozendaal (° 1980) heeft allerlei kleurcombinaties uitgeprobeerd en kwam tot de constatatie dat bijvoorbeeld groen boven paars geen landschap vormt, waardoor er geen horizon is. Die is er wel bij pakweg blauw boven groen.

Rozendaals onderzoek vormt de basis van zijn serie 81 Horizons (2021). Maar wat is dat eigenlijk voor een kunstwerk? Online neemt het de vorm aan van NFT’s (waarover later meer), die kan je gewoon op Rozendaals website ontdekken. In 2023 was een installatieversie de grote blikvanger van Color, Code, Communication in Museum Folkwang in het Duitse Essen, Rozendaals grootste expositie tot dan toe. In een van de zalen kon je de 81 horizonten zien op evenzoveel schermen. Wilde je de serie mee naar huis nemen? Dan kon je het gelijknamige boek of de zeefdrukversie kopen in de museumwinkel.

Die verschillende verschijningsvormen zijn een sterk voorbeeld van hoe Rozendaal zijn kunst opvat: als een geheel van instructies die tot leven kunnen komen in allerlei media.

Geschikt voor elk beeldscherm

Sinds 1999 maakt Rozendaal geanimeerde kunstwerken in de vorm van websites. Een van de drijfveren daarvoor was de generatiekloof die hij zelf ervoer ten opzichte van de museale wereld: de sfeer van de musea was plechtig en de beslissingsprocessen verliepen er aanzienlijk trager.

Rozendaal maakte wel eens de vergelijking met een band beginnen op je zestiende. Je publiek is dan meestal even oud. Voor jonge kunstenaars is dat echter niet zo, waardoor die, ook om een jong publiek te bereiken, zelf een kunstinitiatief opzetten of beginnen met een eigen tijdschrift. Websites bouwen vervulde voor Rozendaal diezelfde rol. Het was voor hem de manier bij uitstek om zijn werk op veel directer wijze te laten zien, bovendien aan een gelijkgestemd publiek.

Toch beleeft iedereen die websites net wat anders. In de code voor de bewegende beelden is een stukje willekeur ingebouwd en de afzonderlijke browsers verschillen van elkaar, net als de beeldschermen. Door de vaak kleurrijke animaties te stileren, kunnen die naar behoeven uitrekken of krimpen.

Inmiddels zijn er ook andere dragers die elk om hun eigen versie van het werk vragen en daardoor de ervaring daarvan sturen: smartphones, tablets, smart-tv’s, grote projectieschermen in onder meer musea. Rozendaal was naar eigen zeggen blij dat hij in Museum Folkwang allerlei verschillende vertoningsvormen kon gebruiken: van projectie direct op de muur tot een grote wand vol beeldschermen.

Materiaal en persoonlijkheid

Sinds 2012 legt Rozendaal zich ook toe op offline objecten. Ook daarin is de kleurrijke, ‘uitrekbare’ beeldtaal van zijn websites vaak goed te zien. Voor zijn eerste fysieke werken gebruikte hij de zogeheten lenticulaire druk: een afbeelding die verandert als je er vanuit een andere hoek naar kijkt. De techniek is onder meer gebruikt voor flippo’s, muismatten en andere promotiemiddelen. Rozendaal zag hier een kans om zijn digitale animaties naar een fysiek medium te vertalen.

Nochtans voelde hij aanvankelijk enige weerstand tegenover fysieke objecten en wilde hij zijn kunst naar eigen zeggen ‘puur’ houden, maar toch ging hij overstag. Later is hij ook met materialen als textiel gaan werken en gebroken spiegels. De fysieke aspecten daarvan interesseren Rozendaal, onder meer omdat die andere mogelijkheden bieden dan een glad beeldscherm. Maar digitaal heb je dan weer andere mogelijkheden, waardoor, heel boeiend, verschillende versies van kunstwerken naast elkaar bestaan.

Rozendaal merkt zelf op dat hij kunst niet ziet als de ontmoeting tussen een persoonlijkheid en materiaal. Hij heeft geen controle over zijn persoonlijkheid en daardoor evenmin over zijn inspiratie. Het liefst is hij gewoonweg nieuwe dingen aan het maken, zonder zich te bekommeren om de betekenis die de toeschouwer er zal aan geven. Als die toeschouwer zich maar met zijn kunst verbonden voelt, dat is voor hem voldoende.

Reductie en stilering

Toch ontstaan Rozendaals ideeën niet in een vacuüm. In zijn werk is enerzijds de weerslag te zien van vele uren museumbezoek en anderzijds zijn interesse voor onder meer (computer)animaties en enthousiasme voor technologische ontwikkelingen. Om met die laatste te beginnen, Rozendaal merkt op dat technologie de werkelijkheid reduceert, bijvoorbeeld door compressie van bestanden. Abstractie werkt eigenlijk op eenzelfde manier: je maakt een keuze tussen welke details je wel en niet laat zien.

Veel van Rozendaals kunstwerken hebben te maken met de manier waarop de mens de wereld om zich heen reduceert en stileert. Als voorbeeld noemt hij animatiefilms en computerspellen. Toen die uitgevonden werden, waren ze nog niet erg geavanceerd. Je kon de wereld er gewoonweg niet natuurgetrouw mee weergeven. Er was veel creativiteit nodig om met die beperkingen om te gaan en zo ontstond er een opmerkelijke beeldtaal. Rozendaal geeft het voorbeeld van Mickey Mouse: die heeft niet vier vingers, maar drie vingers en een duim, dat vergde minder kostbare tijd bij het animeren.

81 Horizons is een mooi voorbeeld van hoe technologie zijn stempel op beeldtaal kan drukken. Deze serie begon als een verzameling NFT’s. Voor de lezer die hier niet mee bekend is, deze afkorting staat voor non-fungible token. Dat laat zich misschien nog het best vertalen als ‘onvervangbaar bewijs’. Deze technologie maakt het mogelijk om de eigenaar te zijn van iets wat in principe alleen online bestaat. De allereerste Tweet ooit, of het populaire YouTube-filmpje Charlie Bit My Finger: ze zijn als NFT verkocht.

Dat impliceert geenszins dat het werk niet meer voor het publiek beschikbaar is, integendeel. Het eigendomscertificaat wordt bewaard in de blockchain: een publieke database. Daarin kun je ook het gehele kunstwerk zetten, ook al moet je daar zuinig mee omgaan. Alle data die je wegschrijft kosten immers geld. Maar 81 Horizons in zijn geheel beslaat slechts 9 kilobyte. Ter vergelijking: de gemiddelde e-mail is ongeveer honderd keer zo groot. Op meerdere manieren vormen deze kunstwerken de eenvoudigste manier om een landschap weer te geven.

In 81 Horizons klinken ook eeuwen van landschapskunst door. Rozendaal vindt het fascinerend hoe kunst kan functioneren als een soort stille dialoog door de eeuwen heen. In Museum Folkwang was een installatieversie te zien van Homage (2022), tussen werk van grote namen uit de abstracte schilderkunst als Piet Mondrian, Barnett Newman, Frank Stella, en Josef Albers. De traditie van de abstracte schilderkunst is nauw verbonden met wat eigenlijk onzichtbaar is, zoals muziek, spirituele ideeën en specifieke theorieën. Daardoor kan een abstract schilderij vaak worden opgevat als de weergave van iets wat op een ander niveau bestaat. Is de digitale wereld niet net zoiets?

Het oeuvre van de Duits-Amerikaanse kunstenaar Josef Albers was de directe inspiratiebron voor Rozendaals Homage en is een korte zijsprong waard. Albers maakte honderden schilderijen onder de naam Homage to the Square (van 1949 tot aan zijn dood in 1976). Aan de hand van vierkante vlakken onderzocht hij de manier waarop verschillende kleuren op elkaar reageren. Wanneer je meerdere van die schilderijen ziet, valt het op dat ze behoorlijk strak zijn geschilderd. Er zit ogenschijnlijk weinig persoonlijke expressie in. Maar door de seriematige opzet voel je toch vrijwel meteen aan dat Albers in zijn atelier allerlei mogelijkheden uittestte en aftastte.

De menselijke hand en de vooruitgang

Rozendaals oeuvre verraadt een vergelijkbare onderzoekende geest, mede omdat ook hij vaak in reeksen werkt. Ook zijn Homage kwam tot stand vanuit een zekere nieuwsgierigheid: wat als je beweging zou toevoegen aan Albers’ serie? De ruim honderd kleurcombinaties waaruit de animatie bestaat, zijn door Rozendaal zelf gekozen. Want als je de computer zelf de kleuren laat uitkiezen, zal je, zoals Rozendaal opmerkt, als een soort ‘gemiddeld palet’ een modderig grijs en bruin overhouden. Dan is de menselijke keuze toch een stuk interessanter.

Dat herinnert je eraan dat achter elke dagelijks gebruikte technologie toch menselijke programmeurs en ontwerpers schuil gaan, weliswaar anoniem. Het zijn die anonieme techneuten die er uiteindelijk voor zorgen dat Rozendaals oeuvre, in tegenstelling tot de fysieke werken, aan kracht zal blijven winnen.

Een fysiek object als een schilderij in zo’n goed mogelijke staat behouden, dat is een bijzonder moeilijke opdracht. Zo is verdoffing van de verf een fenomeen dat nauwelijks tegen te houden is. Albers’ kleuren – en parallel daarmee de ervaring die je had, als je zijn schilderijen bekeek – waren ooit een stuk intenser. Rozendaals digitale kunstwerken daarentegen kunnen er alleen maar op vooruitgaan, althans zolang de technologie zich blijft ontwikkelen. Rozendaal is enthousiast over de vorderingen die de kwaliteit van beeldschermen de afgelopen jaren heeft gemaakt. Nooit zagen de kleuren van zijn digitale kunst er zo helder en fel uit als vandaag.

newrafael.com

• Beeldende kunst
• digitale kunst
• Rafaël Rozende