Wetenschappelijk onderzoek naar het wereldberoemde schilderij van Johannes Vermeer, bekend als Meisje met de parel, heeft nieuwe ontdekkingen en inzichten opgeleverd. Door het multidisciplinaire onderzoek kwam het internationale team van wetenschappers veel dichter bij het schilderij dan ooit tevoren.

Er werden ontdekkingen gedaan over penseelvoering, gebruik van pigmenten en op welke manier Vermeer zijn schilderij met verschillende lagen ‘opbouwde’. Het onderzoeksproject Het Meisje in de Schijnwerper leverde, met behulp van non-invasieve beeld- en scantechnieken, digitale microscopie en verfmonsteranalyses, het beeld op van een ‘persoonlijker’ schilderij dan tot nu toe werd gedacht.

Ontdekkingen

Een van de meest verrassende ontdekkingen was dat de achtergrond van het Meisje niet zomaar een lege donkere ruimte is: Vermeer schilderde haar voor een groen gordijn. Met de nieuwe technieken zijn diagonalen en kleurverschillen rechtsboven in het schilderij waargenomen die geplooide stof suggereren. Het gordijn verdween in de loop der eeuwen door het ontkleuren van de groene verf. En waar met het blote oog het Meisje altijd ‘wimperloos’ lijkt, werden met macro-röntgenfluorescentie scanning en onder de microscoop toch kleine haartjes rond beide ogen waargenomen die in de loop der eeuwen eveneens zijn verdwenen. Onder meer deze ontdekkingen maken het Meisje ‘persoonlijker’ dan eerder gedacht, maar de vraag wie precies het meisje op het schilderij is geweest blijft een mysterie.

Links: Rechts: 3D digitale microfoto van het rechteroog van het Meisje: 140x vergroting (1.1 μm/pixel) [Hirox Europe, Jyfel]. De macro-röntgenfluorescentie (MA-XRF) kaart voor ijzer (Fe) laat zien dat Vermeer wimpers heeft geschilderd met een bruine verf. De punt van de wimper is nauwelijks zichtbaar tegen de verkleurde donkere achtergrond. [Annelies van Loon: Mauritshuis/Rijksmuseum]

Compositie

De recente studie bracht ons ook dichter bij Vermeer en zijn subtiele schildertechnieken. Vermeer zette het schilderij op in verschillende tinten bruin en zwart. In deze onderlagen, die nu onder de zichtbare verf liggen, zijn met behulp van infraroodbeelden brede, krachtige penseelstreken te zien. Met dunne zwarte lijnen schilderde hij de contouren van het meisje. Tijdens het nieuwe onderzoek ontdekte men dat Vermeer wijzigingen in de compositie aanbracht tijdens het schilder-proces: de positie van het oor, de bovenkant van de hoofddoek en de achterkant van haar hals werden veranderd. De schilder werkte daarbij zeer systematisch van de achtergrond naar de voorgrond: na het opzetten van de groenige achtergrond en de huid van het gezicht van het meisje, schilderde hij daarna achtereenvolgens haar gele jas, witte kraag, hoofddoek en ‘parel’. De parel is slechts illusie, doorschijnende en dekkende vegen witte verf, waarbij een haakje om de ‘parel’ aan te hangen ontbreekt. Als laatste signeerde Vermeer zijn kunstwerk linksboven met IVMeer. In de verf zijn hier en daar fijne haartjes van Vermeers kwast achtergebleven.

Vermeers handtekening

Kleurenpalet

Het onderzoek bracht ook het kleurenpalet van Vermeer voor het eerst nauwkeurig in kaart: rood (vermiljoen, en rode lak van cochenille), verschillende tinten geel en bruin (aardepigmenten, lood-tin-geel en gele lak), blauw (ultramarijn en indigo), tinten zwart (houtskool en beenderzwart) en wit (twee soorten loodwit). Vermeer selecteerde zorgvuldig twee soorten loodwitpigment met verschillende optische en uitvloei-eigenschappen waarmee hij subtiele kleurschakeringen en een naadloze overgang van licht naar schaduw in de huid van het Meisje wist te bereiken.

Vermeer gebruikte verschillende pigmenten en verfmengsels om het gezicht van het Meisje te schilderen.

Duurder dan goud

De ingrediënten voor de kleuren kwamen vanuit de hele wereld: gebieden die tegenwoordig tot Mexico en Centraal-Amerika behoren, Engeland en mogelijk Azië of West-Indië. Opmerkelijk is het overvloedige gebruik door Vermeer van ultramarijn van zeer hoge kwaliteit in de hoofddoek en de jas. Gemaakt van de steen lapis lazuli was de vervaardiging van natuurlijk ultramarijn tijdrovend, bewerkelijk en de stof in de 17de eeuw zelfs kostbaarder dan goud. Een ontdekking is dat de steen bovendien mogelijk eerst is verhit bij hoge temperatuur, waardoor deze makkelijker vermalen kon worden en een meer intens blauwe kleur opleverde.

Het Meisje in de schijnwerper

Een internationaal team onderwierp in februari en maart 2018 Vermeers Meisje met de parel aan een zeer intensief onderzoek op basis van de nieuwste methoden en technieken. Twee weken lang kon het publiek het onderzoek ‘Het Meisje in de schijnwerper’ volgen in een daarvoor speciaal ingericht glazen atelier in het Mauritshuis. De onderzoeksvraag was: hoe schilderde Vermeer zijn iconische kunstwerk en welke materialen gebruikte hij daarvoor?

Onderzoekt van het schilderij met behulp van de Hirox 3D digitale microscoop. Vincent Sabatier: Hirox Europe, Jyfel

Abbie Vandivere, hoofd van het project Het Meisje in de schijnwerper: ‘We zijn met ons project dichter bij Vermeer en het Meisje gekomen dan ooit tevoren. De mogelijkheid om de veelheid aan data uit de verschillende technische onderzoeken met elkaar te kunnen vergelijken, leverde veel meer op dan wanneer slechts één van de technologieën zou zijn gebruikt. Het schilderij is een persoonlijker afbeelding dan we dachten. Ten slotte weten we na dit onderzoek beter dan ooit tevoren wat precies de conditie van het schilderij is en veranderingen kunnen we dus in de komende jaren optimaal monitoren’.

Alle onderzoeksresultaten zijn hier te vinden.

Het onderzoeksteam stond onder leiding van Mauritshuis-restaurator Abbie Vandivere. Het Meisje in de schijnwerper is een initiatief van het Mauritshuis en werd uitgevoerd als een samenwerkingsproject in het kader van het Netherlands Institute for Conservation+Art+Science+ (NICAS: Rijksmuseum, TU Delft, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en Universiteit van Amsterdam), samen met de Universiteit Antwerpen, Vrije Universiteit Amsterdam, Shell Technology Centre Amsterdam, Hirox Europe, de National Gallery of Art, Washington en vele andere partners.