literatuur recensie

De weeffouten van het leven: ‘Hogere machten’ van Joost de Vries

Het is als lezer goed vertoeven in de zesde, tot de nok met geschiedenis gevulde roman van Joost de Vries. Met veel souplesse en humor leidt hij je langs grote politieke en maatschappelijke kantelpunten. In dezelfde beweging vertelt hij het verhaal van twee geliefden die elkaar voortdurend schampen, maar nooit echt bij elkaar komen.

“In elk normaal mens zit een weeffout in het hart – dat geldt voor elke man en elke vrouw; we willen wat we niet kunnen krijgen, geen universele liefde, maar liefde alléén voor jou.” Dat zegt Connie, de vrouw van James Welmoed en één van de hoofdpersonages in Joost de Vries’ zesde roman Hogere machten, wanneer zij achter de affaire komt die James onderhoudt met de andere hoofdpersoon in het boek: Elizabeth van Elzenburg.

Deze treffende beschrijving van een weeffout lijkt de basis te leggen voor deze roman, die maar liefst vijf decennia (1910-1960) omspant en nagenoeg alle continenten aandoet. De rode lijn wordt gevormd door de levenslopen van James en Elizabeth, die elkaar op enkele plekken in hun leven vinden en vastgrijpen, voor ze weer worden “meegenomen” door hun leven (huwelijk, actualiteiten en werk) en elkaar moeten loslaten. Het gaat over de invloed die zij op elkaar hebben, in aan- én afwezigheid van elkaar. Joost de Vries (1983), die eerder bejubelde werken als Clausewitz, De republiek en Rustig aan, tijger schreef, heeft met dit boek dan ook een “liefdesroman” afgeleverd.

Het verhaal vangt aan in Bandoeng, Nederlands-Indië, in de jaren dertig van de vorige eeuw. We volgen James, een getrouwde, benige, blonde ambtenaar die zich opwerkt in de kolonie. Thuis bij een feestje van zijn baas ontmoet hij diens dochter: de tien jaar jongere, slimme en zelfverzekerde Elizabeth. Al snel ontvlamt een verboden liefde. Doordat ze telkens op een andere plek zijn in hun leven dansen James en Elizabeth in eerste instantie om elkaar heen in Bandoeng, maar later ook in Londen en Den Haag.

Hun liefdesverhaal vormt dan wel de motor achter de vertelling, maar precies dat onderdeel bestaat uit enkele ontmoetingen die zich uitstrekken in tientallen jaren. De schrijver/verteller beschrijft beurtelings hun levens. Daarbij werpt hij handenvol personages het verhaal in, schetst hen even met korte of langere beschrijvingen, waarna hij ze even makkelijk weer laat verdwijnen: “Ze worden alleen genoemd omdat ze er nu eenmaal waren en de agenda’s en brieven en dagboeken uit die tijd bevolken. Hun rol is te klein (…) Ze kwamen even op, en gingen af zonder applaus.” Zoals in het werkelijke leven stikt het van passanten en komen er niet alleen mensen in beeld die een diepere betekenis brengen of hun terugkeer beloven; zij blijven een zweem, een schets.

Ondertussen leren we James en Elizabeth in al hun ontwikkelingen wel grondig kennen. We lezen dat James van jongs af aan geleerd heeft om de onderdelen van zijn leven (zoals jeugd, werkkwesties, huwelijk, affaire) in verschillende “kamers” te beleven, waardoor hij zijn loyaliteit en focus behoudt. Elizabeth vormt daarom voor zijn huwelijk geen bedreiging: zij en Connie bevinden zich simpelweg in een andere ruimte. Connie ziet dat anders wanneer ze achter de verhouding komt: ze vertrekt. Inmiddels heeft Elizabeth, die nu als Louise Newman door het leven gaat, een lastig huwelijk te onderhouden met schilder Julian Newman, die manisch-depressieve trekken heeft en zo nu en dan verdwijnt. Daarnaast is ze moeder van een tweeling en probeert ze zich aan een schrijverschap te wijden.

Hoe hun levens ook lopen: nooit zijn ze afgestemd op elkaar of gaan ze tegelijkertijd op. Het is wachten op iets bestendigers dan een affaire, maar telkens zit het leven in de weg: “In de chaos, besef van sterfelijkheid van de oorlog was de affaire in stand te houden, daarna?” Dat is ergens pijnlijk, want ondanks hun tegenstrijdige karakters zien James en Elizabeth elkaar voor wie ze echt zijn.

Hogere machten is tot de rand gevuld met geschiedenis: grote politieke en maatschappelijke kantelpunten verrijken en beperken het alledaagse leven, zoals het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. Soms voelt het wat overdadig: de vele details en uitweidingen (jeugdherinneringen, karakterschetsen) en het springen in de tijd (de slag bij Hastings in 1066, een missie van Poolse cavaleristen in 1939) vragen hun inspanning. Toch wordt de roman nooit echt te zwaar. De souplesse waarmee De Vries zich door zo’n berg geschiedenis weet te bewegen, is bewonderenswaardig. Zijn taal is gevat, scherp en bovenal humoristisch: “Het enige wat misging, was dit: toen ze de parkeergarage inliepen, werd hij van links geschept door een auto.”

De grote vertellust werkt aanstekelijk en voelt vrij en comfortabel aan. De Vries knoopt haarscherpe details samen tot waarachtige scènes met een enorme precisie. Daarbij speelt hij met anachronismen, zoals een nummer van Elton John dat hij James dertig jaar voor verschijnen laat zingen. In interviews stelt De Vries dan ook dat hij tijdens het schrijven van dit boek zijn hoofd als het ware “uitzette” en vooral met heel veel plezier aan de slag is gegaan. Als bedreven schrijver en verteller staat hij zelfverzekerd boven het verhaal. Het is goed vertoeven op een plek waar je als lezer zo welkom bent.

In het radioprogramma Nooit meer slapen merkte De Vries op dat een boek eigenlijk altijd mislukt omdat je een ander idee had dat er nooit van is gekomen. Je begint met een plan en dan komt er iets tussen. Precies dit verschijnsel weet hij sterk neer te zetten in Hogere machten: James en Elizabeth zitten vol plannen en verlangens, wensen veel van de wereld, van zichzelf en van elkaar, maar dan komt er iets tussen. Hogere machten die ingrijpen, of een reeks toevalligheden: deze roman is een slim web waarin de samenhang van een veel groter geheel het leven van een individu bepaalt. De levens van deze twee geliefden lopen ver uiteen en schampen elkaar dan weer even, hun liefde krijgt nauwelijks mogelijkheid om werkelijk te ontpoppen, maar niettemin blijft ze bestaan. En dat is knap: er is veel te verteren en toch blijft het smakelijk.

Joost de Vries, Hogere machten, Prometheus, Amsterdam, 2024, 320 p.

• Joost de Vries
• recensie
• romanrecensie