geschiedenis recensie

De vrouwen die de Nederlanden vormden, blijven nog te veel op afstand in ‘Moeders des Vaderlands’

De achttien historische portretten van adellijke dames in Moeders des Vaderlands tonen overtuigend aan dat de politieke rol van vrouwen in de Lage Landen te lang onderbelicht is gebleven. Maar of dit boek de aandacht voor vrouwen in de geschiedenis nu écht zal aanwakkeren?

We lezen in de National Library of Medicine: “Vrouwen – horig of hooggeboren – zijn vaak tussen de plooien van de geschiedenis gevallen. In de eigen tijd al werden hun levens zelden interessant genoeg gevonden om veel perkament of papier aan te verspillen. Ook in officiële documenten komen zij minder voor, wegens minder macht en invloed. En het pad van macht en invloed in de eigen tijd naar een plekje in de historische canon, is bezaaid met misogynie. Dat besef is bij de meeste vakhistorici ondertussen al wel ingedaald. Waar aanvankelijk vooral vrouwelijke historici zich bezighielden met het blootleggen van wat lang genegeerd was, zijn onderzoekstechnieken en interessegebieden die vroeger nog voor genderhistorici waren voorbehouden, ondertussen breed ingeburgerd in de academische historiografie.”

Maar academisch onderzoek sijpelt traag door naar de modale lezer. Al lijkt die historische inhaalslag nu wel voorzichtig ingezet, getuige daarvan onder andere het aanhoudende succes van de reizende Dead Ladies Show van Gaea Schoeters, of boeken als Opmerkelijke vrouwen (Josephine Rombouts), Congolina (Nadia Nsayi) en Verloren (Ingrid Vander Veken). Ook musea zetten graag meer of minder vergeten vrouwelijke kunstenaars in de kijker. Zie bijvoorbeeld de succesvolle expo over barokschilderes Michaelina Wautier in het MAS in Antwerpen (2018), maar ook Yvonne Serruys – Beeldhouwer van de nieuwe vrouw in het stadsmuseum in Menen (2023) en Untold Stories – Women Designers in Belgium 1880-1980 tot april 2025 in het Brussels Design Museum.

De auteurs van Moeders des Vaderlands stellen zich expliciet tot doel “een rijker, genuanceerder beeld van de geschiedenis” te schetsen. Dat doen ze door achttien vrouwenportretten te bundelen, achttien adellijke vrouwen van de middeleeuwen tot de vroege negentiende eeuw. Achttien vrouwen die nauw betrokken waren bij de politiek in de Lage Landen. De bestuurlijke organisatie van die Lage Landen schuift in die eeuwen nogal. De beschreven vrouwen waren leenvrouw, gravin, erfprinses, regentes, echtgenote van een stadhouder uit de provinciën, vaak in woelige tijden. Zonder hen zouden de Lage Landen er vandaag anders hebben uitgezien, betogen de auteurs. 

Zo zou Filips de Stoute nooit zijn Bourgondië bij elkaar hebben gekregen zonder de gebieden van zijn echtgenote, Margaretha van Male (1350-1405). Bovendien bestuurde zij actief mee over die gebieden. Of trad Louise de Coligny (1555-1620), de vierde echtgenote van de veel bekendere Willem van Oranje, als zijn weduwe actief op als internationaal diplomaat. De belangen van de Oranjes en de Republiek wist zij uitstekend te behartigen. Dat die vrouwen veel minder bekend zijn dan hun echtgenoten is volkomen onterecht.

Maar, zo schrijven de auteurs in de inleiding, die omissie valt te verklaren door het gebrek aan aandacht voor de politieke macht die ook vrouwen binnen een patriarchaat konden uitoefenen. Om die macht bloot te leggen, is een andere blik op de bronnen nodig. Briefwisselingen, die vaak nog niet volledig bestudeerd zijn, blijken bijvoorbeeld belangrijk. Historici moeten ook begrijpen dat vorstinnen slinkse strategieën hadden om hun invloed te laten gelden. 

Zo is Maria van Hongarije (1531-1555), voor haar broer Karel V regentes over de Nederlanden, vaak weggezet als zwak en ziekelijk. Blijkt dat die ziekte vooral een stijlmiddel was: ze hulde zich in kwetsbaarheid om bevelen van de vorst te ontwijken of te weigeren zonder met hem in de clinch te moeten gaan. Diezelfde Maria vertoonde zich om die reden ook graag in een sober weduwengewaad, terwijl ze bezoekers tegelijk graag imponeerde met haar kunstcollectie en extreem erudiete bibliotheek.

Allemaal ontzettend boeiend. Toch had ik vaak moeite om mijn aandacht bij het boek te houden. Veel hoofdstukken zijn vooral een chronologische opsomming van wat er in zo’n vrouwenleven voorviel. Ik sukkelde van intrige naar veldslag, van gesjacher op de internationale huwelijksmarkt naar bestuurlijke besluiten, van de aanleg van een bibliotheek naar het organiseren van een volkomen decadent feest, maar heel zelden kwam er iets tot leven. Bovendien was het soms lastig volgen. Ik studeerde ooit geschiedenis, maar hoe zat het ook alweer met wie waar wanneer aan de macht was, welke oorlog werd gevoerd, welke bestanden werden gesloten? Ze passeren allemaal heel snel de revue. 

De meeste hoofdstukken zijn te veel in een vermoeiende “en toen en toen”-vertelstijl opgesteld. Dat kan ook bijna niet anders: ze streven de volledigheid na. Maar daardoor zijn alle hoofdstukken, alle vrouwenlevens tegelijk te kort, én te volledig. Sta nu toch eens stil, denk ik vaak gefrustreerd, schrijf een scène, laat me iets zíén! Kruip even in het hoofd van die vrouw! Laat me iets voelen! Maar helaas: geen tijd, we moeten door, op naar het volgende politieke gesteggel, op naar de volgende zoon die strategisch uitgehuwelijkt moet.

Vakhistorici hebben wel eens kritiek op de hertog van het populaire geschiedenisboek, Bart Van Loo. Hij interpreteert de geschiedenis inderdaad soms als een “nu dat toen natuurlijk nog niets betekende”. Zonder de Bourgondiërs geen België! Dat is tegelijk waar en nietszeggend. In economie is hij weinig geïnteresseerd, net als in de onderdanen van zijn Bourgondiërs. Allemaal waar. Maar een goede pen kan je veel vergeven. Een goede pen kan je ook missen, merkte ik tijdens het lezen van Margaretha van Males hoofdstuk in Moeders des Vaderlands. Verlangend dacht ik terug aan de veel meer tot de verbeelding passages over dezelfde vrouw in Van Loos Stoute schoenen.

Het is niet helemaal eerlijk om deze bundeling korte schetsen, grotendeels geschreven door academici, te vergelijken met de bestsellers van de niet-academische Bart Van Loo. Maar toch. Op het vlak van taal en vertelkunst hadden de samenstellers wel iets ambitieuzer mogen zijn. Als naslagwerk is dit boek zeker waardevol – stel, ik kom Maria van Hongarije tegen in een ander boek, dan weet ik waarheen gebladerd om een vollediger beeld van haar leven en werk te krijgen. Maar meeslepende lectuur is deze bundeling vrouwenlevens niet. Dat is begrijpelijk – er moet veel verteld in weinig pagina’s. Maar ook: zonde. Wie niet al bijzonder geïnteresseerd is in (vrouwen)geschiedenis, zal zich door dit boek niet laten bekeren.

Femke Deen & Ineke Huysman, Moeders des Vaderlands. De vrouwen die de Nederlanden vormden, Atlas Contact, Amsterdam, 2024, 320 p.

• recensie