geschiedenis, literatuur

De vergeten briefwisselingen van Guido Gezelle: ‘Vrouwen bedankten hem voor zijn soms gedurfde adviezen’

Tijdens zijn leven schreef Guido Gezelle wel achtduizend brieven. Een aanzienlijk deel daarvan is gericht aan zo’n tweehonderd vrouwen, van gravinnen tot dienstmeisjes. De priester-dichter liet zich daarin van een andere kant zien, blijkt uit een nieuw ontsluitingsproject in Brugge.

Op 27 november 1899, 125 jaar geleden, overleed Guido Gezelle. Hij was priester en journalist, en is vandaag een van Vlaanderens meest iconische dichters. Dat Gezelle correspondeerde met zo’n tweehonderd vrouwen is een stuk minder bekend. Die zowat zevenhonderd brieven – aan en van zijn zussen, maar ook kloosterlinges, gravinnen en dienstmeisjes – vormen het hart van de tentoonstelling Vrouwen van papier in de Brugse openbare bibliotheek Biekorf.

Bij de start van het project was er nogal wat scepsis, geeft projectleider Els Depuydt toe: “Zelfs specialisten waren niet overtuigd toen ik met dit project begon. Zouden brieven van vrouwen wel interessant genoeg zijn? Het antwoord is een duidelijke ja. Dankzij de brieven krijg je een heel persoonlijke inkijk in het dagdagelijkse leven van de negentiende eeuw. In archieven raken vrouwen veelal op de achtergrond, geschiedenis wordt door mannen geschreven. Met Vrouwen van papier wilden we de vergeten vrouwen die Gezelle in vertrouwen namen een stem geven.”

Dat Gezelle correspondeerde met zo’n breed netwerk van vrouwen, brengt een verrassend aspect van de priester aan het licht. Els Depuydt: “Gezelle wordt vaak gezien als een conservatieve figuur, maar in zijn correspondentie zien we dat hij soms voor gelijkheid pleitte en vrouwen aan werk hielp of financieel bijstond. Hij was bereid zichzelf in de schulden te steken om hen te helpen. Daarover lees je nauwelijks in biografieën over Gezelle.”

Niet alle brieven hadden voor Gezelle een even grote waarde, wat van het samenstellen van de tentoonstelling soms een zeer tijdrovend werk maakte. “Gezelle versneed en versnipperde een groot deel van de brieven die hij ontving voor hergebruik – meestal om notities te maken voor zijn taalarchief, de Woordentas, dat zowat 150.000 fiches met interessante woorden bevat”, vertelt Depuydt. “Daardoor raakten brieven verspreid en zijn sommige onvolledig bewaard. Om ze te kunnen digitaliseren moesten we die brieven opnieuw bij elkaar puzzelen. Dat was een echte zoektocht. Zelf hechtte Gezelle misschien niet altijd evenveel belang aan de brieven, maar voor ons onderzoek bleken ze uiterst waardevol. Door de reconstructies kwam verborgen correspondentie aan het licht met bijvoorbeeld drukkersvrouw Leonie Manceau. De briefwisseling geeft inzicht in hoe Gezelle met zijn drukkers samenwerkte, welke wijzigingen hij doorvoerde en hoe hij het uiteindelijke uiterlijk van het drukwerk bepaalde.”

Vertrouwenspersoon

De thema’s van de brieven lopen sterk uiteen. “Zijn zus Florence stuurde hem bijvoorbeeld regelmatig dialectwoorden, vaak op vraag van Gezelle, die gefascineerd was door alle soorten taal en dialectwoorden verzamelde. Zijn correspondentie met Savina van Caloen was dan weer inhoudelijk belangrijk. Caloen vroeg Gezelle om opschriften te voorzien voor gevelstenen van Brugse huizen waar het Heilig Bloed in woelige tijden werd verstopt.”

Vele van zijn correspondentes vroegen Gezelle om poëzie. Zo schreef hij op bestelling gedichten voor communieprentjes. “Hij zag die werkjes niet als minderwaardig, veel van die gedichten nam hij op in zijn bundels”, benadrukt Depuydt. Andere vrouwen schreven Gezelle om advies bij familieproblemen, nog anderen deelden hun diepste gevoelens. De vrouwelijke briefschrijvers van Gezelle kwamen uit Vlaanderen maar ook uit Duitsland, Ierland en Engeland. Een aantal vrouwen vulde zijn werk aan met literaire bijdragen of taalvondsten, andere vroegen hem om advies.

“De brieven van de Ierse Kate Woodlock lezen als een intiem dagboek”, aldus Depuydt. “Kate was een van de vele vrouwen die tijdens de jaren 1860 tot de Engelse kolonie in Brugge behoorde. Gezelle was corector aan het Engels College en later aan het Seminarium Anglo-Belgicum. Hij werd ook onderpastoor van de Sint-Walburgakerk. Zo groeide de kring waarmee Gezelle correspondeerde enorm. Eerst ging het om kennissen en familie, maar later correspondeerde hij met moeders van leerlingen en schreven vrouwen hem als biechtvader en vertrouwenspersoon.”

Een van de meest memorabele brieven komt van Helena Walton, een Engelse vrouw met elf kinderen en een opvliegende echtgenoot. De man in kwestie was de Britse kunsthistoricus James Weale, naar wie vandaag nog altijd een straat vernoemd is in Brugge. “Walton vroeg Gezelle of ze apart van haar man mocht slapen”, vertelt Depuydt. “Die brief maakt op een schrijnende manier duidelijk hoe belangrijk Gezelles advies voor haar was. Walton bedankte hem in een andere brief: ‘Many thanks for your favourable opinion of women.’ Dat Gezelle vrouwen steunde in hun persoonlijke strijd, zelfs met gedurfde adviezen, laat een onverwachte kant van hem zien.”

De analyse van de correspondentie bracht ook een kwalijke praktijk onder de aandacht: het onderbrengen van kwetsbare meisjes, zogenaamde “gevallen vrouwen”, in kloosters. “Daar moesten ze de was doen voor rijke families. De praktijk is berucht in Ierland, waar ze bekendstaat als de Magdalene laundries. Uit de brieven blijkt dat ook Guido Gezelle meisjes hielp plaatsen, zowel in Frankrijk als in Engeland. De liberale pers noemde de praktijken in die tijd vlakaf slavenhandel”, zegt Depuydt.

Ook een ander verhaal, dat van Lady Lucy Smith, was gesneden brood voor de liberale tegenstanders van Gezelle. “Het gezin-Smith begon aan een jarenlange zwerftocht toen Lucy’s echtgenoot zijn vaste benoeming bij de post moest opgeven omwille van zijn gezondheid. In elke stad stapelden de Smiths de schulden op. Toen de situatie onhoudbaar werd, trokken ze gewoon verder naar een nieuwe stad. Begin 1872 landde het gezin in Brugge. Ze werden buren van Gezelle, die hun vertrouwenspersoon werd en hen financieel steunde.”

Kwatongen beweerden dat Lucy in het huis van Gezelle bevallen was van een dochter. Waar of niet, Gezelle werd peter van het meisje, dat korte tijd later overleed. Zelfs Louise, de zus van Gezelle, had er geen goed oog in: “Stefanie (de loslippige meid van Gezelle, red.) zei dat gy zeker van zinne waert van agter te loopen als d’Engelsche weg ging.” De hele episode was de start van een roddelcampagne in de liberale krant De Westvlaming tegen de politiek uitgesproken Gezelle.

Nadat Gezelles reputatie zo’n deuk kreeg, werd hij door de bisschop overgeplaatst naar Kortrijk. Ook daar hielp Gezelle de Smiths nog aan een woning. Lucy vervreemde van haar man, die naar Australië trok; verhuisde terug naar Engeland en kwam later opnieuw in Brugge terecht – opnieuw met financiële problemen. Lady Smith zou de inspiratie gevormd hebben voor hoofdpersonage Jane Scott in Rodenbachs Bruges la morte. “Het was in elk geval heel bijzonder om nakomelingen van Lucy te ontmoeten op de opening van de tentoonstelling”, aldus Depuydt.

Stripverhaal

Hedendaagse kunstenaars als Sammy Slabbinck of Gerda Dendooven en dichters als Els Moors of Sylvie Marie borduurden voort op de persoonlijke thema’s in de brieven. “Zo schreef Delphine Lecompte een fictieve boze brief aan Gezelle in naam van Jemima Stroud, een van de correspondentes van wie Gezelle de biechtvader was, terwijl Nina Vandenbempt een stripverhaal maakte over de twijfels en angsten van Kate Woodlock. Deze artistieke vertalingen maken de brieven toegankelijker voor een breder publiek en geven een eigentijdse invalshoek aan de historische stukken.”

Het project Vrouwen van papier maakt deel uit van een bredere missie om Gezelles complete correspondentie, zo’n achtduizend brieven, te indexeren en online toegankelijk te maken via GezelleBron. Het door Vlaanderen gesubsidieerde deelproject rond zijn vrouwelijke correspondenten omvat een tentoonstelling maar ook een podcast, een magazine en een digitaal luik op Wikipedia.

“We willen dat deze verhalen voor iedereen beschikbaar blijven, ook nadat de tentoonstelling afgelopen is”, zegt Depuydt. “In samenwerking met Wikipedia-vrijwilligers worden de biografieën van verschillende schrijfsters toegevoegd aan het platform. De bibliotheek biedt slechts tijdelijk onderdak aan deze verhalen, op Wikipedia blijven ze permanent toegankelijk. Het begeleidende magazine, samengesteld in samenwerking met het Poëziecentrum, bundelt poëzie, korte verhalen en illustraties, en biedt zo extra context bij de tentoonstelling”, voegt Depuydt toe.

De tentoonstelling Vrouwen van papier is gratis te bezoeken in de Brugse openbare bibliotheek Biekorf tot 4 januari.

• Delphine Lecompte
• Els Depuydt
• Gerda Dendooven
• Guido Gezelle
• Sylvie Marie