Ja, zelfs spelling kan belangrijk zijn in de oorlog om Oekraïne, schrijft Marten van der Meulen. Dus zal hij de belaagde hoofdstad van dat land nooit meer als Kiev spellen.

Met afschuw kijk ik naar de beelden van de invasie van Oekraïne. Het onvoorstelbare leed dat de Oekraïners wordt aangedaan door een megalomane schurk met een minderwaardigheidscomplex is gruwelijk. Gelukkig zijn er veel reacties, van economische sancties tot het afzeggen van sportwedstrijden (wat meer impact heeft dan veel mensen denken, zie hier). Ook zijn er symbolische acties. In sommige daarvan, zoals het obligate vlaggetje toevoegen aan je sociale media-account, geloof ik niet zo. Maar er is één symbolische actie die volgens mij degelijk wel betekenis heeft. Die gaat over de spelling van de Oekraïense hoofdstad.

Niet-Nederlandse geografische namen kun je op twee manieren spellen. Allereerst kun je de vreemde naam aanpassen aan je eigen taal. Doe je dat, dan krijg je een zogenaamd exoniem. Dat wijkt af van de naam zoals die door de inwoners van de betreffende plaats of land wordt geschreven. Er zijn in het Nederlands flink veel van dit soort aangepaste plaats- en landnamen: denk aan Parijs, Berlijn, Londen, Rome, Athene, Spanje, Duitsland, Zweden, Finland en ga zo maar door.

Je kunt ook de naam overnemen zoals die in de taal van de geografische locatie luidt. We gebruiken dan een endoniem. Ook van dit soort woorden hebben we er heel veel: van New York tot Tokio, van Buenos Aires tot Oslo, en van Portugal tot Fiji. Exoniemen zijn vaak oud: voor ‘nieuwe’ plaatsen, althans plaatsen die pas recent in het Nederlands verschenen zijn, gebruiken we tegenwoordig vooral endoniemen. Dat gebeurde bijvoorbeeld bij Srebrenica en Kandahar.

De keuze voor exoniem of endoniem is niet absoluut en definitief. Gedurende de afgelopen eeuwen is een aantal exoniemen verdwenen. Vroeger kenden we bijvoorbeeld Dortmuiden, Doblijn, Kanton en Abberdaan. Tegenwoordig gebruikt niemand die namen meer. In plaats daarvan gebruiken we de endoniemen Dortmund, Dublin, Guangzhou en Aberdeen. Deze exoniemen zijn niet verdwenen met een achterliggende reden. Vermoedelijk raakten ze onbewust in onbruik: nieuwe mensen leerden de bestaande endoniemen.

Vroeger kenden we de exoniemen Dortmuiden, Doblijn, Kanton en Abberdaan. Nu gebruiken we de endoniemen Dortmund, Dublin, Guangzhou en Aberdeen

Maar taal kan ook bewust veranderen, en politiek is daarbij een belangrijk motief. Zeker geografische namen zijn daaraan onderhevig. Zo worden er tegenwoordig nog weleens namen veranderd in landen die loskomen van hun koloniale verleden. Aan Bombay en Madras wordt nu gerefereerd als Mumbai en Chennai. Of er kan een nieuwe manier van transliteratie (weergeven van klanken als schrift) in zwang raken. Op basis daarvan worden sommige Chinese steden nu anders gespeld, bijvoorbeeld Beijing in plaats van Peking. In veel van de gevallen is dat de keuze van de mensen in de betreffende stad: zij willen dat hun eigen naam gerespecteerd wordt.

Iets vergelijkbaars is er aan de hand met de Oekraïense hoofdstad. De naam van die hoofdstad wordt in het Nederlands over het algemeen gespeld als Kiev. Vroeger kwamen er ook wel andere vormen voor: in 1711 vind ik bijvoorbeeld Kieof. En nog in 1916 raadde een stijlgids van de krant De Telegraaf aan om een -w te schrijven aan het eind van het woord, dus Kiew. Maar Kiev is een transliteratie uit het Russisch, van de vorm Киев. Het is dus eigenlijk een dubbel exoniem. Niet geheel uniek, wel ongebruikelijk. Het bekendste andere voorbeeld is Florence: dat is de Franse versie van het Italiaanse Firenze. In het Oekraïens, wat een aparte taal is (de taalkundige verwantschap tussen Russisch en Oekraïens is vergelijkbaar met die tussen Engels en Nederlands), is de spelling Київ. De transliteratie daarvan is eerder Kyiv, Kijev of Kyjiv.

Dat Russische exoniem was lange tijd niet echt problematisch. Maar toen de banden tussen Oekraïne en Rusland steeds meer verslechterden, bijvoorbeeld als gevolg van de onrechtmatige bezetting van de Krim in 2014, kwam er meer aandacht voor. In 2018 voerde de Oekraïense regering campagne om de transliteratie in het Oekraïense alfabet over te nemen. De vorm die zij propageerden was Kyiv, als transliteratie van Київ. Zeker Engelstalige media namen dit snel over. In het Nederlands zou deze vorm ook prima kunnen worden gebruikt. Sterker nog, het is een relatief kleine maar symbolische moeite om alle Oekraïense plaatsnamen aan te passen aan de Oekraïense spelling. We doen dat al deels: Lviv schrijven we naar Oekraïens voorbeeld, in plaats van het Russische Lvov. Waarom dan niet verdergaan?

Lviv schrijven we al naar Oekraïens voorbeeld, in plaats van het Russische Lvov. Waarom dan niet verdergaan?

Helaas is er in Nederlandstalige media nog maar met mondjesmaat aandacht voor. Alleen de Volkskrant maakte voorlopig de keuze voor Kyiv. Andere media verschuilen zich achter allerhande willekeurige argumenten. Zo zegt RTL Nieuws bij Kiev te blijven, omdat dat “de meest neutrale en meest Nederlandse naam voor de stad” is. Onzin: taal is nooit neutraal, en de naam Kiev is dat al helemaal niet. De hoofdredacteur van de NOS spreekt over “de herkenbaarheid” als zwaarwegende factor. Alweer zo’n belachelijk standpunt: alsof mensen Kijev of Kyiv niet zouden herkennen, laat staan in context. En de VRT maakt het al helemaal bont. Ze doen daar een fraai stukje cherry picking (“we hebben toch ook Parijs”), maar kijken ook naar gebruik. Kiev, zo stellen ze, wordt nou eenmaal het meest gebruikt. Dat is precies de willekeur waar ik het eerder over had. In andere gevallen, zoals het bekende heel mooi in plaats van hele mooie, wordt juist de dominante vorm hele genegeerd. Het is taalkundig opportunisme van de onderste plank allemaal.

De houding van de taaladviseurs en media is teleurstellend, maar te verwachten. Je zult die mensen zelden betrappen op progressiviteit of politiek lef. Maar van particulieren had ik meer verwacht. Toen ik de oproep vóór Kyiv deelde op Twitter, volgde er een verbijsterende hoeveelheid drogredenen en achteruitjagend hakken-in-het-zandconservatisme.

De halstarrigheid van “ja maar zo heb ik het geleerd dus het is de Enige Absolute Onveranderlijke Waarheid” blijkt weer sterker dan de veel eenvoudigere empathie. Vooral ook altijd opvallend om te zien dat mensen niet ontkomen aan de hellend-vlak-redenering. Niemand vraagt jou om Paris in plaats van Parijs te schrijven, of Moskwa in plaats van Moskou. Alleen in heel specifieke gevallen wordt er iets van je gevraagd. Maar zelfs dat is blijkbaar al te veel van het goede. Terwijl de Oekraïense regering er nota bene zelf om vraagt of je het alsjeblieft wilt doen!

Die obstinate houding, zelfs in het aanschijns des mensen die er zelf om vragen anders genoemd te worden, die zien we ook op andere plekken in de taal. In de ophef over de aanspreekvorm van de NS bijvoorbeeld, die overging op ”beste reizigers”. Zo konden ook non-binaire mensen worden aangesproken, die door het oudere “beste dames en heren” buiten de boot vallen. Een doodeenvoudige en weliswaar weinig omvangrijke ingreep, waardoor toch een groep mensen zich een heel klein beetje meer welkom voelt. Helaas: eindeloos boze reacties. Óók te veel gevraagd. Het blinde taalconservatisme wint opnieuw.

Gaat een beetje taalflexibiliteit de oorlog winnen? Nee. Maar dit zijn symbolische gebaren, en symbolen hebben macht

Gaat een beetje taalflexibiliteit de oorlog winnen? Nee. Dat doet het net zomin als dat “beste reizigers” zorgt voor meer acceptatie voor mensen die zich als non-binair identificeren. Maar dit zijn symbolische gebaren, en symbolen hebben macht. Het laat zien dat je moeite wil doen. Die moeite is klein voor ons: laat ons de moeite dan ook doen. Kyiv of Kijiv, of Kijev, maar niet Kiev.