De sloper en de dood. Het veelzijdige universum van Rosto

Als multimediakunstenaar, animatiefilmer, muzikant en ontwerper is het veelkoppige monster Rosto (1969-2019) de geestelijke vader van een alternatieve bijbel vol muzikale beeld- en filmverhalen.

“Bent u daar nog? Nou, hij is er nog wel: de koppige Diddybob die het grote niets onder ogen ziet. Die aan boord stapt van zijn eigen canvas van verbeelding en verwachtingen.” Zo begint de inleidende tekstkaart van een van de afleveringen van het online bewegende beeldverhaal Mind My Gap. Dat vormt het kloppende hart van het oeuvre van de veelzijdige maar in eigen land ondergewaardeerde Nederlandse kunstenaar Rosto. In het voorjaar van 2019 overleed de internationaal gelauwerde, visuele alchemist op vijftigjarige leeftijd aan longkanker.

Met het rechtstreeks aanspreken van de kijker en het bespreken van het personage door diens schepper, legt Rosto de heilige drie-eenheid van kunstenaar, personage en publiek bloot. Hun verschillende perspectieven kunnen in Rosto’s universum dwars door elkaar lopen, elkaars wegen kruisen en weer uit elkaar gaan. Diddybob is niet alleen een alter ego van de kunstenaar die zijn eigen weg zoekt: ook de kijker staat in zijn schoenen en reist met hem mee.

Door zijn droomwereld te vertonen aan een publiek schept Rosto bovendien zijn eigen realiteit, zoals in de beroemde quote van John Lennon die hij als motto opvoert bij zijn kortfilmvierluik Thee Wreckers Tetralogy:

“A dream you dream alone is only a dream. A dream you dream together is reality.”

Merkwaardige personages

Lang is de lijst selecties en bekroningen voor Rosto’s werk op internationale (animatie)filmfestivals. Hij was kind aan huis op het internationale kortfilmfestival van Clermont-Ferrand en het internationaal animatiefilmfestival van Annecy. Op dat laatste ontmoette hij in 2007 zijn partner, de Britse animator en latere Oscarwinnaar Suzie Templeton, met wie hij samenwoonde in Amsterdam. Ze leverde onder andere een van de stemmen voor zijn animatiefilm The Monster of Nix (2011), die met zijn dertig minuten lengte Rosto’s magnum opus is.

De zwarte sprookjesodyssee kreeg een zelfstandige bioscooprelease, wat voor een kortfilm een zeldzaamheid is. In de film trekt een jongetje, op zoek naar zijn verdwenen grootmoeder, een gevaarlijk sprookjesbos in dat bevolkt is met merkwaardige Rosto-personages. Het Metropole Orkest tekende voor de soundtrack en de stemmen werden onder andere ingesproken door de Amerikaanse zanger Tom Waits en Britse filmmaker Terry Gilliam.

Met Gilliam raakte Rosto in 2002 bevriend toen zijn kortfilm (The Rise and Fall of the Legendary) Anglobilly Feverson op het Amerikaanse Telluride Film Festival als voorfilm draaide bij Lost in La Mancha, de documentaire over Gilliams mislukte Don Quichote-film. Anglobilly Feverson – over een romploos hoofd met te dunne armpjes en beentjes dat als een Icarus een tocht richting een eye in the sky onderneemt – was in 2002 als voorfilm in de bioscoop te zien bij de culthit Donnie Darko (Richard Kelly).

In 2005 werd Rosto’s kortfilm Jona/Tomberry – waarin Diddybob, daartoe aangezet door een duivelse figuur, een baby met een vissenstaart naar een andere wereld helpt – in de Semaine de la Critique van het filmfestival Cannes uitgeroepen tot beste korte film.

Eerder al maakte Rosto spraakmakende videoclips voor rockzangeres Anouk: ‘The Dark’ (2000), bevolkt door Anouk-clonen op een paars/oranje tegelvloer, was goed voor een TMF Award en de poëtische muziekvideo bij ‘I Live for You’ (2003), waarin de zangeres als een botticelliaanse Venus uit een onderwaterplant groeit, werd op het Holland Animation Film Festival bekroond.

Ontsnappen is onmogelijk

Hoewel hij een vaste fanschare had op het Imagine Film Festival, dat in 2002 zijn Anglobilly Feverson bekroonde, kwam Rosto’s erkenning in de Nederlandse filmwereld weinig verder dan drie niet-verzilverde nominaties voor een Gouden Kalf. Dat hij in eigen filmland onderbelicht bleef, kwam misschien door het extravagante, grensoverschrijdende karakter en de Engelstaligheid van zijn werk. Rosto leefde op zijn eigen planeet. Daar komt bij dat fantastische films altijd al een ondergeschoven kindje zijn geweest in het lineair denkende, logisch redenerende Nederlandse filmwereldje waar het Hollands realisme nog altijd de toon zet. De intuïtieve, associatieve, nachtmerrieachtige kwaliteit van Rosto’s films komt misschien nog wel het meest in de buurt van langgerekte muziekvideo’s of korte, geanimeerde rockoperettes.

Waar de ene verhaallijn eindigt begint de andere, en andersom

De rode draad in Rosto’s Mind My Gap-universum is het fictieve verhaal van twee bevriende presentatoren – Diddybob en Buddybob – die samen een interieurprogramma hosten. Want – o ironie – daar draait het allemaal om in het leven: de binnenkant! Tot Diddybob op een dag ontdekt dat zijn uitzicht een op het raam geplakte poster is en op onderzoek gaat naar de wereld buiten de studio. Onzichtbaar achter de schermen is de duivelse uitvoerend producent Virgil S. Horn van het ‘Open Horizon Network’. Horn – een demon met een gestileerde versie van Rosto’s hoofd – trekt aan de touwtjes. Hij openbaart zich aan Diddybob zodra die de studiodeur met het bordje no exit opent.

Mind My Gap is een odyssee in twee kruisende verhaallijnen (“twice upon a time”) van elk dertien (!) afleveringen, die tot de kijker komen als reisbrieven uit een andere dimensie. Tegelijkertijd grijpen ze in elkaar als een tot eeuwige herhaling gedoomde loop: waar de ene verhaallijn eindigt begint de andere, en andersom. De ene verhaallijn, genaamd The Open Horizon, gaat over het veilige leven van de twee vrienden in het dagelijks wisselende decor van hun show. De andere, genaamd Diddybob’s Travels, gaat over Diddybob die zijn eigen weg kiest. De kijker/lezer bepaalt zelf welk spoor van de in elkaar grijpende verhaallijnen hij als eerste volgt: aangezien beide verhaallijnen als slangen in elkaars staart bijten is het resultaat hetzelfde – ontsnappen is onmogelijk.

Anti-evangelie

Grofweg valt Rosto’s filmoeuvre uiteen in een drieluik en vierluik van korte films die takken vormen aan de twee vergroeide stammen van de Mind My Gap-boom, waarop alles teruggrijpt. Hoewel ze allemaal los van elkaar te bekijken zijn, zal hun betekenis zich pas na het bekijken van het geheel in volle glorie aan de kijker openbaren.

Gezamenlijk vormen ze een anti-evangelie dat geen heilsboodschap brengt over de hemel die ons wacht als we maar volgens de voorgeschreven regels leven, maar een apocalyptisch verhaal over hoe het zoeken van je eigen weg een angstige zwerftocht annex lijdensweg belooft richting een zekere dood. Rosto dient het op in een multimediaal, virtuoos geanimeerd poppenspel met een flinke bak ironie en zwarte humor, aangedreven door stemmige rocknummers van zijn voormalige punkband The Wreckers, die als koor optreedt.

Niets is wat het lijkt: alles is meerduidig en dubbelzinnig, binnenstebuiten gekeerd, gespiegeld en parallel dan wel ruggelings met elkaar verbonden. Feit en fictie vermengen zich tot een waargebeurd, zelfverzonnen verhaal. Want dat is wat het leven is, volgens Rosto: meer of minder persoonlijke mythevorming, waarvan hij zich afvraagt hoe vrij die is, aangezien iedereen gevangen zit in zijn eigen, met herinneringen gevulde hoofd.

Niets is wat het lijkt: alles is meerduidig en dubbelzinnig

Mind My Gap is zo bezien ook het verhaal van Rosto’s ontwikkeling als kunstenaar, als maker van zijn eigen verhaal. Aanvankelijk is het niet veel meer dan een bewegend beeld met de repeterende strepen op een weg. Met de jaren wint de manier waarop hij zijn universum optrekt aan multimediale kracht, met een flinke lijst medewerkers. Het is opgebouwd uit live action figuren, opgenomen tegen een green screen, vaak met zelfgemaakte poppenkoppen die naderhand in de computer expressies kregen “opgeplakt”, in een computergeanimeerd decor werden gezet en van een soundtrack voorzien.

Als inspiratiebron noemde Rosto zelf regelmatig het Duitse expressionisme, dat met grafische, dramatische decors, uitgesproken camerastandpunten en groteske contrasten bijdroeg aan het creëren van een illusoire, mythische filmwereld.

Tussen blijven en gaan

De overkoepelende titel Mind My Gap is een variant op de waarschuwing “mind the gap”, die oorspronkelijk uit de Britse metro afkomstig is, als waarschuwing voor de ruimte tussen de trein en het perron bij het in- of uitstappen. In de loop der tijd is de term een ironisch waarschuwingsbord geworden voor generatiekloven, klasseverschillen, inconsistenties in politieke systemen, spanningen tussen de eisen van een samenleving en de wil van het individu.

Rosto’s persoonlijke gap gaat over de ongerijmdheden tussen het leven in een gegeven werkelijkheid en het creëren van je eigen wereld. Tussen de scheppende kracht van de kunstenaar en de zinloosheid van het bestaan. Tussen blijven en gaan. Het heden presenteert hij als het gat tussen het herinneren van het verleden en de dood als toekomst. Het leven beschreef hij eens als “the closing gap between time and space”.

Rosto gebruikt het gat letterlijk als terugkerend motief in zijn verhalen, als ronde spiegel en doorgang, als ontsnappingspoort en zwart gat, als trouwring en gestileerde vagina dentata, als wensbron en afvoerput. Rosto is zowel de angstige Buddybob, die liever veilig thuisblijft in zijn vertrouwde omgeving, als Diddybob, die zijn eigen reis maakt en zijn eigen wereld schept zodra hij doorziet dat de bestaande wereld niet meer is dan een construct. Perspectief en reflexiviteit op de vorm maken daarom steeds een wezenlijk onderdeel uit van Rosto’s werk.

Zijn eigen portaal tussen verleden en toekomst, waar zijn bovenkamerdroomwereld zich manifesteerde, bevond zich op een zolder aan de Amsterdamse Laurierstraat: sinds een jaar of zestien de vestigingsplek van zijn studio, luisterend naar de naam Rosto A.D. Waarbij Anno Domini – het jaar des Heren – in dit geval de geboorte van heer Rosto, de sloper, aanwijst als jaar nul.

Dat jaar nul begint als hij zeventien is, aldus Rosto in een interview uit 2018. Toen werd hij wedergeboren als kunstenaar, vond hij zichzelf opnieuw uit als Rosto. Over de betekenis van zijn zelfgegeven naam grapte hij al eens dat het voor Rolling Stone stond. Daarnaast lijkt er een link te zijn met zijn geboorte, in Leeuwarden, op 14 februari 1969, als Robert Stoces. Die naam doet echter “niet ter zake”, aldus Rosto in een interview met de Volkskrant uit 2007. In de kortfilm Reruns (2018) zit een opname verwerkt van toen hij vijf jaar oud was – “Ik kon nog alles worden wat ik wilde, de dood bestond nog niet” – en gaat het over een niet-behaald middelbareschooldiploma.

Het enige wat hij over de tijd voor zijn reïncarnatie in interviews vertelt, is de impact van zijn eerste nachtmerries, als vierjarige, nadat zijn vader hem zwart-wit Disneyfilmpjes op 8 mm had laten zien. Zonder geluid, maar met het geratel van de projector. Dat herschiep de komisch bedoelde filmpjes tot afgrijselijke horrorfilms met het vervormde hoofd van Donald Duck tussen een deur, voorzien van onheilspellend gerammel in plaats van vrolijke muziek. Het vormde de basis voor zijn eerste kortfilm Beheaded (2005), waarin een jongensdroom over een afgehakte kop werkelijkheid wordt. Maar ook in zijn andere werk (Jona/Tomberry, Mind My Gap, Lonely Bones, Splintertime, Reruns) is het verlies van een hoofd een terugkerend thema.

Halfgod van de slaap

Kort na de geboorte van Rosto trok Rosto, net als Diddybob, de wereld in: naar de Hogeschool voor de Kunsten in Utrecht. Daar voelde hij zich vanwege zijn brede interesse in muziek, film en beeldende kunst beperkt door het moeten kiezen van één weg. Het werd grafische vormgeving, maar als kind van de digitale revolutie ontwikkelde hij zich ver voorbij dat label, op vele verwante fronten: hij was regisseur, schrijver, illustrator, ontwerper, acteur, muzikant, animator en producent. In dezelfde tijd – eind jaren tachtig – was hij onder andere frontman van Press Darlings, een volgens de Leeuwarder Courant “tamelijk theatraal aangelegde” band.

In de documentaire Everything’s Different, Nothing Has Changed, een making of uit 2017, vertelt Rosto hoe Mind My Gap terugvoert op “een soort bijbel” die hij al in zijn kunstacademietijd begon, toen nog getiteld The Four Riders of Dog (een omkering van God). Daarin ontstonden verhalen rond personages met muzikale namen als Mama-Dog en Wreck-A-Lula, net als de later in zijn films terugkerende Langemanne, die overdag als bomen in het bos staan, maar na zonsondergang tot leven komen.

Rosto had zichzelf als regel opgelegd dat alles wat hij in zijn vrije tijd deed, in dat project zou moeten passen. Toen een vriend hem vroeg om aan zijn punkrockband The Rockers deel te nemen, ging Rosto akkoord op voorwaarde dat de naam zou veranderen in The Wreckers (“de slopers”, als het tegendeel van scheppers). De leden kregen als artiestennaam Rosto, Folley, Walley en Rooney.

Toen de band jaren later bekend dreigde te worden en de mogelijkheid van een reizend leven aan de horizon gloorde, met elke dag dezelfde liedjes – in Rosto’s ogen “de hel op aarde” –, werd de band “op ijs gezet”. Sindsdien leidt hij een virtueel bestaan als Thee Wreckers (met extra “e”) en is hij leverancier van de grondstof van Rosto’s beeldende werk. “Muziek vormt voor mij de basis van alles”, zei Rosto tegen de Volkskrant in 2005. The Four Riders of Dog – refererend aan de bandleden als ruiters van de Apocalyps en als tegenhangers van de vier evangelisten – prijkt nog altijd als boventitel boven het Mind My Gap-epos.

Rosto is de halfgod van de slaap, van de tussenwereld tussen realiteit en hiernamaals, tussen zijn en niet-zijn, leven en dood. Dat tussenland is vrij van de logica van alledag: alles is met elkaar in tegenspraak, verbonden en versplinterd. Een loop, een doolhof, een Droste-effect. Het maakt niet uit of je komt of gaat. “Muziek houdt de droom in leven, blaast herinneringen, illusies en offers nieuw leven in”, aldus het begeleidend schrijven bij Thee Wreckers Tetralogy. Met Diddybob, die ziende blind is, dobbert de kijker mee op een stormachtige oceaan tussen een valse hemel en een al even zwaar vallende hel.

Aan de vergetelheid onttrokken

Nu Rosto er niet meer is, lijken zijn Mind My Gap-episodes reisbrieven geworden vanuit het grote niets. Het is de vergetelheid die ons schrijft en zich laat (her)lezen, steeds weer opnieuw, van de andere kant van de spiegel. Omdat hij zijn fictieve zelf door zijn werk aan die vergetelheid heeft onttrokken. Hij blijft bestaan zolang wij hem horen, zien en lezen. Zolang wij in zijn universum geloven. Ook al biedt dat slechts de karige, doorzichtige troost van de vaak terugkerende opmerking die alleen kinderen kan misleiden: “He’s not dead, he’s only dreaming.”

De alles bij elkaar brengende Mind My Gap-speelfilm waar Rosto aan werkte, is er nooit gekomen. Wij lezers, kijkers en luisteraars kunnen die ontbrekende splinter in de spiegel zetten, of hem stukslaan om ons eigen personage te slopen en in een andere dimensie tot leven te wekken. Om aan boord te stappen van ons eigen lege canvas van verbeelding en verwachtingen. Dat vullen, tegen beter weten in, met een zelfverzonnen, waargebeurd verhaal. De deur uit, het bordje no exit negerend, ons hoofd verliezend. Net als de koppige Diddybob.

Filmografie

Mind My Gap Trilogy:

Beheaded (2005) 3’

The Rise and Fall of the Legendary Anglobilly Feverson (2002) 10’

Jona/Tomberry (2005) 12’

Thee Wreckers Tetralogy:

(wordt in maart 2020 als geheel uitgebracht)

No Place Like Home (2009) 7’

Lonely Bones (2013) 10’

Splintertime (2015) 11’

Reruns (2018) 14’

En verder:

The Monster of Nix (2011) 30’

The Evil Wicked Whale (2012) 4’

Big White/Big Black (2016) 4’

Videoclips:

‘The Dark’ – Anouk (2000) 5’

‘I Live For You’ – Anouk (2002) 4’

‘Phantom’ – The Residents (2004) 1’