De afgelopen weken vond een ongeziene milieuramp plaats in de Franse en Belgische Schelde. Tonnen vissen vonden de dood als gevolg van zuurstoftekort, veroorzaakt door een ongeluk met afvalwater. Vreemd genoeg was de vervuiling een verrassing voor de Belgen, het waarschuwingssysteem van de overheid werkte niet naar behoren. Nochtans stond alles in de Franse krant. Een kroniek.

10 april. In het kleine Thun-Saint-Martin bij Cambrai hebben de bewoners een benarde nacht achter de rug. Hun tuinen en straten staan blank. De afgelopen nacht is door een lek honderdduizend kubieke meter water uit de verzamelbekkens gestroomd van de nabijgelegen suikerfabriek Tereos. Dat was niet de eerste keer. In februari had Tereos al te maken met een dergelijk lek, maar was de schade beperkt. Nu ging het om een golf aan afvalwater.

Het water is gebruikt voor het wassen van bieten en heeft een hoge concentratie aan bietenpulp en suiker. Het goedje komt terecht in het Scheldekanaal. De “Voies navigables de France” (VNF) is verantwoordelijk voor de binnenvaart op de Franse waterwegen en meldt die dag dat er geen impact is voor het kanaal.

Diezelfde dag nog, op 10 april, meldt journaliste Catherine Bouteille in La Voix du Nord dat er vissterfte is in een oude Scheldearm, vijf kilometer stroomafwaarts. Ze relateert het gebeuren aan het gelekte afvalwater van Tereos. Zij citeert een bejaarde man: “Ik ken deze geur van de vroegere bietencampagnes, van voor dat men verzamelbekkens maakte voor afvalwater. Het is de geur van fermentatie van bietenpulp.” De bietenpulp zorgt ervoor dat het water zwart wordt en dat de zuurstof er aan onttrokken wordt. Een ramp voor het waterleven.

13 april. Een paar dagen later meldt Catherine Bouteille opnieuw gevallen van vissterfte, ditmaal aan de sluis van Denain en Paillencourt, kilometers stroomafwaarts. Honderden vissen drijven dood op het wateroppervlak. Tereos voert intussen metingen uit in de Schelde en meldt “dat het zuurstofgehalte bijna op peil is”. Vanzelfsprekend, de vervuiling bevindt zich immers al stroomafwaarts.

15 april. Het “Office français de la biodiversité” wijst in een persbericht op de massale vissterfte in de Schelde en linkt de vervuiling aan het lek bij het suikerbedrijf Tereos. De milieudiensten hebben een gerechtelijk onderzoek gestart onder het gezag van de Procureur van Cambrai.

De eerste dode vissen komen bovendrijven in Valenciennes.

16 april. Naar aanleiding van het bericht van het “Office français de la biodiversité” vragen de Vlaamse vertegenwoordigers bij de Internationale Scheldecommissie om meer informatie over wat er gebeurd is in Frankrijk. De delegatie van het Brussels Gewest ondersteunt mee de vraag.

De Scheldecommissie werkt sedert 1998 aan het waterbeheer van het Scheldebekken over het hele stroomgebied in Frankrijk, België en Nederland. De internationale organisatie beschikt ook over een waarschuwings- en alarmsysteem, met als doel “snel en gepast grensoverschrijdende calamiteuze verontreinigingen aanpakken.”

Op een internetforum voor Franse vissers vraagt een Vlaming of de vervuiling ook België zal bereiken. “Hopelijk niet”, klinkt het Franse antwoord. “Hoe kunnen wij de zaak opvolgen als we niet mogen vissen?”, vraagt een ander. De Covid-maatregelen laten, zowel in België als Frankrijk,hengelen niet toe.

19 april. De Internationale Scheldecommissie neemt contact op met de Franse delegatie met een vraag om uitleg.

20 april. De eerste dode vissen worden aangetroffen in de gekanaliseerde Schelde in Antoing. De Waalse overheid verwittigt de Vlaamse en Nederlandse autoriteiten. De hulpdiensten scheppen tonnen dode vissen uit de rivier.

23 april. Het Waals Gewest raamt de vissterfte in de 36 kilometer Schelde op haar grondgebied tussen de 50 à 70 ton.

De vervuiling bevindt zich intussen ook al ver in Vlaanderen. De bietenpulp heeft er stilaan een traject van honderd kilometer op zitten. De Vlaamse instanties zijn goed geïnformeerd door hun Waalse collega’s en konden zich tijdig voorbereiden om maatregelen te nemen. Desalniettemin sterven nu ook in de Vlaamse Schelde nog duizenden vissen. De pollutie blijft nog een groot volume aan zuurstof uit het water halen. Misschien niet meer zo geconcentreerd als in het Frans-Waalse grensgebied, maar nog steeds dodelijk.

© Simon Van Assche

24 april. De “Préfecture du Nord” reageert publiek en wijst er op dat er metingen zijn uitgevoerd vanaf 10 april maar dat die niet wezen op vervuiling. “Hoewel er een afname van de zuurstof is waargenomen samen met het optreden van vissterfte in de dagen na het ongeval, is er een terugkeer naar een meer normaal zuurstofniveau vastgesteld. Daarom waren er geen waarschuwingen voor de regio's die zich stroomafwaarts bevinden, met name aan de Belgische kant.”

Een evaluatie

In mediaberichten over de ramp wordt gewezen naar de Franse overheid. Die overheid blijkt vele koppen te hebben. VNF, een delegatie bij de Scheldecommissie, milieudiensten, de steden en gemeenten langs de Schelde, een procureur, een prefect. L'État is pluriform.

Het Franse “Office français de la biodiversité” meldde alvast vijf dagen voor de smurrie in België binnenstroomde dat er in de Schelde een serieus probleem van vissterfte was. De vervuiling zat toen nog in Valenciennes, 25 à 30 km stroomopwaarts.

Blijkbaar lezen de journalisten in het Frans-Waalse grensgebied waar de Schelde doorloopt elkaars kranten niet

Ook bij de Internationale Scheldecommissie in Antwerpen zal ongetwijfeld een hartig woordje worden gesproken. De organisatie is net opgericht om dergelijke problemen te kunnen signaleren door te communiceren. Los van de officiële kanalen: waarom lezen ze er geen kranten of persartikels die handelen over het stroomgebied? Persoverzichten kan je vandaag de dag zelfs automatiseren.

Over de grensoverschrijdende samenwerking is ook een boom op te zetten. Er is tussen de regio Valenciennes en de regio Doornik geen brede samenwerking zoals er bijvoorbeeld is in de Eurometropool Lille-Kortrijk-Tournai. Je kan het nooit zeker weten, maar je kan toch vermoeden dat een gelijkaardige vervuiling op de Deule en de Leie véél vroeger voorwerp van gesprek over de grenzen zal zijn. Omdat de lokale technici elkaar frequent treffen aan de vergadertafel en de lijnen niet over Brussel of Parijs hoeven te gaan.

Er is nu al samenwerking tussen de regio’s Doornik en Valenciennes rond onder meer brandweer en gezondheidszorg. Ook het grensoverschrijdend natuurpark wordt samen aangepakt. Een rapport van het Institut Destrée wees begin 2018 op de noodzaak van sterkere relaties in het Waals-Franse rurale grensgebied, de grensstreek die zich bevindt tussen sterke metropolen van samenwerking, in het Westen de Eurometropool Lille-Kortrijk-Tournai en in het Oosten la Grande Région.

Ook de media hebben iets laten liggen. Blijkbaar lezen de journalisten in het Frans-Waalse grensgebied waar de Schelde doorloopt elkaars kranten niet. Tien dagen hebben de Franse media het over de ramp en over de vissterfte. Toch verschiet men zich in Wallonië een bult bij de eerste aanblik van dode vissen in Antoing. Ook de redacties hadden dit kunnen zien aankomen.

Het rivierherstel wordt zwaar. Niet enkel de vissen, maar ook de waterplanten hebben fel te lijden gehad onder de vervuiling. Je kan maar hopen dat de beleidsmakers van de regio’s Cambrai, Valenciennes en Doornik elkaar binnenkort vinden rond de tafel. Lokaal grensoverschrijdend overleg kan op de lange termijn beter werken dan louter te moeten afhangen van een internationaal instituut als de Scheldecommissie dat door haar schaal abstracte procedures en lange overleglijnen moet hanteren.

Tereos meldt intussen in een persbericht “dat het causaal verband tussen haar lek en de vervuiling in België nog niet bewezen is”. Maar dat als het bewezen wordt, de firma “haar verantwoordelijkheid zal nemen”. Vermoedelijk een standpunt ingefluisterd door de bedrijfsjuristen van het mondiale bedrijf, dat een miljoenenclaim boven het hoofd ziet hangen.