literatuur

‘De papieren man’: turbulentie in de Vlaamse uitgeverswereld en ander boekennieuws

‘De papieren man’ volgt de literaire actualiteit in Vlaanderen en Nederland op de voet. Deze keer heeft hij het over een alternatief voor de afgebrande Toren van Babel, de gevolgen van corona voor de Boekenbeurs in Antwerpen, de onzekere toekomst van Crossing Border, de reorganisatie bij Pelckmans Uitgevers en over de heisa rond criticus Arjan Peters.

Toren van Babel in Antwerpen herrijst lichtjes

Er komt een klein eerherstel voor het in brand gestoken kunstproject de Toren van Babel van voormalig stadsdichter Maud Vanhauwaert en het Antwerpse collectief Rooftoptiger. De installatie krijgt een heropbouw, zij het niet in dezelfde vorm, maar als een Babelbühne. Het wordt opnieuw een ode aan de meertaligheid.

De Toren van Babel werd in de nacht van 9 op 10 april in de fik gestoken. Eerst werd gedacht aan een gerichte actie, maar het bleek te gaan om een man met psychische problemen. De brandweer kon de installatie niet meer uit de vlammen redden. Maar er is toch een alternatief in de maak. “De Toren van Babel zal niet meer opgebouwd worden. Maar in plaats daarvan willen we een Babelbühne maken die als een groene oase moet fungeren te midden van meertaligheid. Zie het als een plek waar je in deze tijden een vakantiegevoel kan ervaren”, zegt dichter Maud Vanhauwaert in de Gazet van Antwerpen.

De Babelbühne moet plaats bieden aan zowel literatuur, theater, sport en andere activiteiten. Intussen verscheen bij Das Mag Het stad in mij, het fraai uitgevoerde resumé van haar voorbije stadsdichterschap. Het boek “zonder cover”, “losbandig en kwetsbaar, bevat “de wederwaardigheden, onontkoombare conclusies, dwalingen, ontboezemingen, opstandigheidjes en fratsen van de stadsdichter.” In een volgend nummer van de lage landen volgt een uitgebreide recensie.

Maand van de Filosofie van start

De Maand van de Filosofie is met enige vertraging van start gegaan en van maart 2020 verplaatst naar juni. “Juist in deze tijden is het belangrijk om waarheid van leugens te onderscheiden. Maar hoe doe je dat en wie bepaalt wat waarheid is? Daarover denken we na tijdens de Maand van de Filosofie”, aldus de organisatoren. Dat gaat gepaard met diverse gelegenheidspublicaties. Op verzoek van de Confituurboekhandels verschijnt het essay Met Hannah Arendt naar Parijs
van Joke J. Hermsen. Dirk De Wachter (2019), Ignaas Devisch (2018) en Johan Braeckman (2017) gingen Hermsen voor. Het essay is exclusief verkrijgbaar in de Confituurboekhandels voor slechts €6,95.

Begin jaren tachtig trok Hermsen naar Parijs. Ze wou er de verhouding onderzoeken tussen vrouwen en filosofie én “achterhalen waarom de vrouwelijke stem binnen de wijsbegeerte geheel ontbrak”. In haar bagage zaten drie vrouwelijke denkers: Simone de Beauvoir, Luce Irigaray en Hannah Arendt. Alle drie woonden ze voor korte of langere tijd in Parijs. Na ruim dertig jaar bekijkt Joke J. Hermsen opnieuw de filosofische bühne en Met Hannah Arendt naar Parijs spreekt ze haar bezorgdheid uit over de ondervertegenwoordiging van vrouwelijke filosofen in het openbare debat.

De Vlaams-Poolse filosofe Alicja Gescinska komt met het ‘officiële’ essay bij de Maand van de Filosofie: Kinderen van Apate (Lemniscaat). “Gescinska legt onder het verval van de waarheid een diepere crisis bloot. Niet het verspreiden van onjuiste informatie op zichzelf is het grootste probleem, maar de malafide intenties waarmee dat gepaard gaat. De echte malaise van onze tijd is een gebrek aan waarachtigheid, aan oprechtheid tegenover anderen”, zo luidt het. Ook dat boek is voor een prikje te vinden in de boekhandel. Annelies Verbeke publiceerde in het kader van de Maand van de Filosofie dan weer het filosofische kinderboek Patrick. Er zijn ook diverse activiteiten, vaak op afstand vanwege corona.

Pelckmans Uitgevers herschikt grondig zijn merkenportefeuille

Het zorgde voor nogal wat turbulentie in de Vlaamse uitgeverswereld, het bericht half mei dat de bekende uitgeverijen Polis en Van Halewyck, onderdeel van uitgeverij Pelckmans, verdwijnen als merknamen. Hun uitgaven verschijnen vanaf 1 juli allemaal onder de naam Pelckmans Uitgevers. Uitgever Harold Polis vertrekt. “Een herschikking van onze merkenportefeuille”, klinkt het. Maar er is natuurlijk méér aan de hand, als gezichtsbepalende fondsen als Van Halewyck en Polis van de ene op de andere dag worden stopgezet. “Het gevolg van een denkoefening waar we al een jaar mee bezig zijn”, vertelt CEO Thom Pelckmans.

Is het opdoeken van Van Halewyck (met veel lifestyle, kookboeken, thrillers en kinderboeken) en Polis (met literatuur en kwalitatieve non-fictie) de opmaat naar een reeks verschuivingen in het Nederlandstalige boekenvak? “Van Halewyck, Polis, de wetenschappelijker fondsen Abimo en Pelckmans Pro, dat waren onze vier imprints. Maar dat werd veel te verwarrend voor de boekenconsument”, vertelde Pelckmans in De Morgen.

“Aangezien we opereren in een krimpende boekenmarkt, met daarbovenop nog de coronacrisis, is het niet evident om al die aparte fondsen zomaar te blijven positioneren”, licht hij toe. Dus moest er efficiënter gewerkt worden. Dat leidt tot een keuze voor externe eenduidigheid. “Met één merknaam, Pelckmans Uitgevers, gaat dat beter kunnen, dat is onze overtuiging.”

Pelckmans, ontstaan in 1892, mag er prat op gaan een van Vlaanderens oudste uitgeverijen te zijn en is vooral op het vlak van schoolboeken incontournable. Maar vanaf 2015 wilde Pelckmans ook volop scoren als brede publieksuitgeverij, een avontuur dat nog niet meteen tot het gewenste resultaat leidde. Zo kreeg Harold Polis vanaf 2015 de kans een eigen, hoogstaand fonds uit te bouwen. Hij kreeg er veel kritische lof voor, maar moest ook toezien hoe auteurs als Jeroen Olyslaegers en Bart Van Loo toch voor De Bezige Bij opteerden én niet voor Polis. Echte verkoopstoppers bleven enigszins uit. In 2016 nam Pelckmans
Van Halewyck over, maar het grote uithangbord Jeroen Meus was daar toen al niet meer present, die was al naar het toenmalige WPG Uitgevers vertrokken omdat hij daar meer groeikansen zag.

Pelckmans geeft toe dat er, naast de ‘merkpositionering’, kostenbesparende motieven meespelen. Vier redactie- en marketingmedewerkers vloeien af. Ook uitgever Harold Polis gaat het bedrijf verlaten. Polis liet via het persbericht weten “ongelooflijk trots” te zijn op wat met Polis is bereikt: “een nieuwe en geloofwaardige algemene uitgeverij voor het Nederlandse taalgebied. Maar deze coronatijd is voor ons allemaal een moment van transitie en introspectie. Ik wil mezelf de volledige vrijheid geven om daarover te reflecteren en mee vorm te geven”, klinkt het. “Op mijn eigen manier, onafhankelijk, als vrijdenker mensen samenbrengen, ideeën uitwisselen, in debat gaan.”

In de sinds 30 mei vernieuwde Standaard der Letteren liet Harold Polis zich opmerken met een soort intellectueel “reddingsplan voor de literatuur.” Gaat Polis meer de essayistische toer op? In De Morgen becommentarieerde André van Halewyck, nu terug aan het roer van zijn eigenste uitgeverij Kritak, de gebeurtenissen in het Vlaamse boekenvak. “Dat het merk Van Halewyck verdwijnt, kort nadat ik met Kritak ben gestart, is een voordeel voor de helderheid. Het werd iets te verwarrend voor de buitenwereld. (lacht)”

Geen Boekenbeurs dit najaar, corona zet uitgevers aan het twijfelen

Het mag historisch heten: er komt dit jaar geen Boekenbeurs in Antwerp Expo. De weerslag van corona liet zich te drastisch voelen. “De impact van corona op een boekenfeest met 120.000 bezoekers is te groot”, alds Vé Bobelyn, verantwoordelijke bij Boek.be voor de Boekenbeurs. Veel uitgevers haakten af en vreesden voor hun financiële return. Men ging ervan uit dat ook het publiek massaal zou wegblijven, door de strenge hygiëne- en veiligheidsmaatregelen. “In de huidige situatie is de Beurs gewoonweg niet te handhaven. Je kunt er in november helaas geen prettig boekenfeest met publieksbeleving van maken. Ook veel auteurs lieten ons al weten dat ze hun kat zouden sturen.” Veel standhouders aarzelden om in te schrijven of deden dat onder voorbehoud. “Vergeet niet dat veel uitgevers momenteel financieel bloeden en noodgedwongen besparen”, vervolgt Bobelyn. “Bovendien financieren de uitgevers met hun standgeld in grote mate het evenement, er is verder weinig externe sponsoring of steun.”

Het wegvallen van de Boekenbeurs – die de laatste jaren al wel vaker onder vuur lag – heeft ook grote gevolgen voor het organiserende Boek.be, “Het wegvallen in 2020 heeft een enorme impact op het budget, de werking en de structuur van de organisator”, geeft Bobelyn toe. Boek.be is afhankelijk van de beurs voor zijn inkomsten. Het wordt nu zo goed als onthoofd en “drastisch” afgeslankt. Van de dertien werknemers zullen er wellicht tien personeelsleden binnenkort moeten verdwijnen. “We gaan een transitieplan naar een kenniscentrum voor het boekenvak inzetten, op een kleinere locatie”. Er wordt ook koortsachtig gezocht naar alternatieven voor de Boekenbeurs dit najaar, met campagnes, digitale initiatieven enz. Er is ook een inspiratieplatform voor de editie 2021, die organisatorisch wellicht extern zal worden uitbesteed.

Extra boekenaandacht op VRT in najaar

De radio- en televisiezenders van de VRT gaan dan weer extra inzetten op boeken dit najaar, zo heeft de openbare omroep beloofd. Dat zal vooral gebeuren tijdens de periode dat de Boekenbeurs had moeten plaatsvinden. Onder meer programma’s als De afspraak
(Canvas) en Vandaag (Eén) bieden extra “leesvoer om de honger te stillen”, terwijl Radio 1 dagelijks een “boekenfeest van 9.00 tot 12.00 uur” zal organiseren.

“Door de coronacrisis zitten wij vaker dan ooit thuis”, aldus nethoofd Jan Knudde van Radio 1. “Onze honger naar lezen stijgt alleen maar.” VRT houdt ook het onlineboekenplatform Lang zullen we lezen levendig. Er is onder meer ruimte voor podcasts en onlineleesclubs. “In samenwerking met de sector worden achter de schermen nog andere nieuwe initiatieven ontwikkeld. Die maakt de VRT bekend zodra er finale knopen zijn doorgehakt”, klinkt het in een persbericht.

Crossing Border met stopzetting bedreigd

Ook het befaamde Nederlandse festival Crossing Border, dat internationale literatuur met muziek verenigt, zit in zwaar weer. Het dreigt zijn subsidie te verliezen. De stad Den Haag wil de geldkraan dichtdraaien. En dat lokt op allerlei manieren schrijversprotest uit. Onder meer Arjen Lubach, Salman Rushdie, A.F.Th. van der Heijden en Arnon Grunberg stuurden al een steunbetuiging. Ook Behoud de Begeerte lanceert een briefschrijfactie.

Bovendien is er heisa rond belangenvermenging. Ellen Walraven, de nieuwe directeur van het concurrerende Writers Unlimited, was vlak voor haar aanstelling lid van de adviescommissie die bepaalde of de centen naar dát festival of naar Crossing Border gingen. Terwijl Writers Unlimited nét meer subsidie van de commissie kreeg. Het regende daarover opiniestukken.

Onder meer uitgever Joost Nijsen mengde zich in het debat en stelde vragen bij het inclusiviteitscriterium waar Crossing Border mee op werd afgerekend. “‘Inclusiviteit’ blijkt momenteel het allesbepalende criterium. De Behre’s [organisator Louis Behre] zullen dat woord nou eens niet tig keer keurig in hun aanvraag verwerkt hebben. Maar wie Crossing Border kent, weet dat dit in alle opzichten vanaf het begin het meest kleurrijke, diverse festival is van alle literaire evenementen. Dichters, performers, zangers, mengvormen. Geel, bruin, wit. Hetero, macho, gay. Lower, middle en upper class. Street artists en literaire eminentie.”

Criticus Arjan Peters op non-actief

De Nederlandse criticus Arjan Peters, in vaste dienst werkzaam bij de Volkskrant, is tijdelijk op non-actief gesteld. Peters is verwikkeld in een arbeidsconflict met de krant, waardoor er van beide partijen voorlopig geen commentaar komt. “Dit volgt op een onderzoek naar zijn benadering van vrouwelijke schrijvers”, meldt de Volkskrant. Over de precieze toedracht van de aantijgingen tegen Peters is weinig bekend. Toch zou het niet om #MeToo gaan, bevestigt hoofdredacteur Pieter Klok. Het zou eerder betrekking hebben op elementen van machtsmisbruik. Boekenchef Wilma de Rek liet wel weten: “Het enige wat ik, wat wij op dit moment kunnen doen, is excuses aanbieden. Aan de schrijfsters die in verlegenheid zijn gebracht, zich geïntimideerd hebben gevoeld en de beoordelingen van hun werk met terugwerkende kracht in twijfel trekken.”

Het nieuws, uitgebracht door NRC Handelsblad, leidde tot een stroom aan opiniestukken en gossip rond Peters. Onder meer Saskia de Coster, Lize Spit, Delphine Lecompte, Auke Hulst, Tommy Wieringa, Ilja Leonard Pfeijffer, Frank Hellemans en Marie Vlaar mengden zich op diverse fora in het debat. Ook de krant Trouw ging verder op zoek naar de ware toedracht, zie dit artikel. Op de website Tzum
worden alle Peters-nieuwtjes gretig gevolgd. Hoofdredacteur Coen Peppelenbos wijdde ook een commentaarstuk aan de kwestie: “Hoeveel macht heeft Peters eigenlijk misbruikt?”.

Kort nieuws

# De Vlaamse auteur Dominique Biebau is de verrassende laureaat van de Gouden Strop, de prestigieuze prijs voor de spannendste Nederlandstalige roman, goed voor 10.000 euro. Biebau is bekroond voor zijn literaire thriller Russisch voor Beginners (Vrijdag) “Dit is echt gewoon Kerstmis, carnaval en Pasen ineen”, reageerde Biebau tijdens de digitale uitreiking. “Subtiel puntje-van-je-stoel werk”, aldus de jury. Russisch voor Beginners is het derde boek van de 42-jarige Leuvense leraar Nederlands. Ook de aanmoedigende Schaduwprijs viel in Belgische handen: voormalig kinderboekenauteur Bettie Elias kreeg hem voor Het tuinfeest.

# De cultroman Zwerm van de Vlaamse auteur Peter Verhelst
krijgt een heruitgave, weliswaar enkel als e-book, zo meldt uitgeverij De Bezige Bij. De roman uit 2005 “sluit naadloos aan bij deze tijd” en werd regelmatig getipt als leestip in coronatijden. Het complexe, hyperambitieuze Zwerm, destijds verschenen bij Prometheus, “gonst van de verhalen over experimenten met virussen en virtuele realiteiten.” Deze verhalen “besmetten elkaar en dringen andere verhalen binnen.” Zwerm belandde destijds op de shortlist van de Gouden Uil maar wekte ook hevig verdeelde kritieken op. Lees hier de recensie uit, toen nog, Ons Erfdeel.

# De Gouden Poëziemedaille 2020 is toegekend aan Edward van de Vendel
voor de bundel Wat je moet doen als je over een nijlpaard struikelt. De Gouden Poëziemedaille is een tweejaarlijkse prijs voor de beste kinderpoëziebundel, uitgereikt door Poëziecentrum en CANON Cultuurcel. Het juryrapport meldde: “Alle gedichten in de bundel beginnen met dezelfde woorden: ‘Wat je moet doen als’. Maar de adviezen die Edward van de Vendel geeft, zijn altijd compleet verrassend, vaak absurd maar tegelijk met een twist die je aan het denken zet of gevoelens aanspreekt.” De andere genomineerden voor de Gouden Poëziemedaille waren naast Edward van de Vendel: Bibi Dumon Tak met Laat een boodschap achter in het zand (2018), Maria van Donkelaar met Zo kreeg Midas ezelsoren (2018), Joke van Leeuwen met Hee daar mijn twee voeten (2019) en Bette Westera met Uit elkaar (2019).

# In een ingezonden opiniestuk in de Volkskrant van 2 juni 2020 roepen Geert Buelens, Yra van Dijk, Els Stronks (Universiteit Utrecht en Leiden), de Leescoalitie, de Schrijverscentrale, de Schoolschrijver en 250 andere ondertekenaars op tot een grootscheeps COVID-leesoffensief. “Auteurs en acteurs zitten door de coronacrisis noodgedwongen thuis en jongeren met een leesachterstand zijn door deze crisis nog verder achteropgeraakt”, zo betogen ze. De oproep krijgt veel weerklank.

# De Frankfurter Buchmesse gaat dit jaar wél door, ondanks corona, als ’s werelds grootste boekenbeurs. Maar toch zal het een onthoofde versie zijn, zo blijkt steeds meer. De organisatie gaat uit van 30 procent minder stands in oktober. Ook Nederlandstalige uitgeverijen twijfelen steeds uitdrukkelijker of ze naar Frankfurt afreizen. “Amerikaanse uitgevers en agenten gaan niet, Engelse bedrijven zijn huiverig en steeds meer Scandinavische en zelfs Duitse uitgevers haken af”, meldt Boekblad. Uitgeefconcern VBK stuurt zijn kat maar Xander, Lannoo en zowel het Nederlands Letterenfonds als Literatuur Vlaanderen tekenen wel present. Eerder al werden de beurzen in Bologna, Londen en Leipzig afgelast.

# De Nederlandse schrijfster Mischa de Vreede is op 83-jarige leeftijd in Amsterdam overleden, meldde onder meer Het Parool. Ze was al geruime tijd ziek. De Vreede werd in 1936 geboren in het toenmalige Batavia in het voormalige Nederlands-Indië; haar Indische achtergrond speelde vaak een aanzienlijke rol in haar werk, bijvoorbeeld in Waar ik mee leef (1995) en Kind in kamp (1961). De laatste jaren van haar leven wijdde ze zich aan de poëzie. De Vreede schreef (kinder)boeken, gedichten en artikelen voor onder meer Vrij Nederland
en, vorig jaar nog, De Groene Amsterdammer. Verder maakte ze recensies over kinderboeken en televisie voor het toenmalige Handelsblad. Op haar website klinkt het ook dat zij zich later ging “toeleggen op ‘oral history’: het noteren van aan haar vertelde (levens)geschiedenissen onder het motto: ‘Een verhaal vertellen is ongeveer het liefste wat je een ander kunt aandoen.’”

# Het gelegenheidstijdschrift #VIRALEN stopt er na vier edities alweer mee. “Met het einde van de lockdown in zicht zullen wij allen steeds vaker ons huis verlaten. Hiermee komen we dan ook aan bij het onvermijdelijke einde van dit bijzondere project. Hoewel het door alle inzendingen en warme berichten uiteraard erg verleidelijk is om door te zetten, hebben we besloten dat #VIRALEN 04 onze laatste editie zal zijn”, aldus de initiatiefnemer Roderik Six. Oudere nummers zijn nog aan te schaffen.

# De Vlaamse schrijver Aster Berkhof blaast op 18 juni zijn 100 kaarsjes uit. Bij die gelegenheid verschijnt bij uitgeverij Houtekiet een boek waarin zijn ooit erg populaire oeuvre wordt ontleed, net als zijn levensloop, 100 jaar nieuwsgierigheid door ex-bibliothecaris Karel Michielsen. Berkhof schreef ontspanningsboeken, maar ook jeugdboeken, misdaadverhalen en literaire romans. Bekend is Het huis van Mama Pondo. Hij was lang de meest ontleende auteur in de Vlaamse openbare bibliotheken. Binnenkort lees je hier op de lage landen een fraai portret van Berkhofs leven en werk.

# Guinevere Claeys is de nieuwe boekenchef van de Standaard der Letteren. Claeys was eerder ook al chef van het weekendmagazine van De Standaard. Ze volgt Veerle Vanden Bosch op, die opnieuw schrijvend redacteur wordt. De bijlage, die niet langer op vrijdag maar op zaterdag verschijnt, wil zich ook profileren als een ideeënplatform over literatuur, met meer debat- en opiniestukken en interviews.

• boekenbeurs
• Corona
• crossing border
• harold polis
• Joke J. Hermsen
• Maud Vanhauwaert
• pelckmans