literatuur recensie

‘De onzichtbaren’ van Frank Nellen is een ode aan de verhalenverteller

In De onzichtbaren gaat een jonge Oekraïner op zoek naar de man die op cruciale momenten zijn leven binnenstapte. Met zijn tweede roman brengt Frank Nellen hulde aan de verteller die zich zelfs in de donkerste momenten van de geschiedenis met zijn fantasie naar het licht worstelt.

Wie is het hoofdpersonage van een roman: degene door wiens ogen we het verhaal beleven of degene op wie de ogen continu zijn gericht? Die vraag bekruipt de lezer van De onzichtbaren, de tweede roman van Frank Nellen (1982). We beleven het verhaal via het personage Dani, een timide jongen die opgroeit in de jaren 1970 in het Oekraïense dorpje Taranivka. Op een kille septemberdag duikt daar ineens de jonge Pavel op – een verschijning die bij zowel Dani als de lezer direct een gevoel van mysterie oproept. Dat komt niet alleen doordat hij uit het niets komt en volgens de geruchten wees schijnt te zijn, maar ook doordat hij een ooglapje draagt én de hele dag leest. Waar jongens van zijn leeftijd, onder wie Dani, hele dagen suf van verveling door de straten struinen, heeft Pavel een doel: almaar meer kennis vergaren, om dat droevige dorpje zo snel mogelijk weer te kunnen verlaten.

De eerste confrontatie tussen Dani en Pavel gaat niet over boeken, maar over het ooglapje dat de nieuwe jongen draagt. Dani besluit onder zijn klasgenoten een wedstrijd te organiseren: wie raadt hoe Pavel aan dat lapje gekomen is, wint een prijs. Maar dat raadsel laat zich nog niet zo gemakkelijk oplossen: niemand weet wat er precies is voorgevallen, en ook Pavel zelf houdt wijselijk zijn mond. Het enige verhaal dat de ronde doet, is van een vrouw uit het dorp die net zo vaak verzinsels als de waarheid verspreidt. Van haar krijgt Dani een verhaal cadeau over een rondslingerend stukje goud, afkomstig van de trouwring van een boer die bij het ploegen een Duitse bom raakte. Van die boer bleef niets over, behalve dat stukje trouwring dat precies in het oog van de kleine Pavel belandde.

Dani besluit op Pavel af te stappen, al is het maar om een van zijn klasgenoten tot winnaar te kunnen uitroepen, maar zelfs na enkele fikse klappen geeft Pavel niets prijs. Het is misschien wel dit zwijgen dat ervoor zorgt dat Dani gebiologeerd blijft door die zonderlinge jongen met zijn ooglapje – een fascinatie die hem de rest van zijn leven zal blijven achtervolgen.

Na deze eerste zintuiglijke scènes, die net zo goed uit een spannende kwajongensroman hadden kunnen komen, maken we sprongen vooruit in de tijd naar de jaren 1980: Dani is inmiddels in de twintig, werkt als arbeider in een lampenfabriek en is getrouwd met een vrouw voor wie hij weinig voelt.

Hoewel hij Pavel in geen jaren heeft gezien, laat de jongen hem niet los, zo blijkt alleen al uit de verzuchting van Dani’s vrouw dat de mysterieuze jongen in al zijn verhalen over vroeger de hoofdrol speelt. Dani leeft in dat verleden: zijn baan in de fabriek is oersaai, en achteraf gezien was een vriendschap met de belezen Pavel wellicht de enige route geweest om aan de verveling te ontsnappen.

In de fabriek maakt Dani ook kennis met de onaangename kanten van het socialisme. De directeur heeft afgedwongen dat de fabriek niet wordt afgerekend op het aantal lampen dat wordt geproduceerd, maar op het gewicht. Het gevolg: de lampenvoeten worden volgegoten met zware materialen, waardoor ze soms zelfs door de tafels van klanten heen zakken. De controleur die hen zou moeten aanspreken, wordt omgekocht. Ook de werkomstandigheden zijn niet mis: de veiligheid en hygiëne laten sterk te wensen over.

Dani spoelt de uitzichtloosheid van zijn bestaan, net als zijn collega’s, weg met zoveel mogelijk drank. Het gebrek aan erotiek met zijn echtgenote compenseert hij met bezoekjes aan het voormalige houthakkerskamp een eind buiten het dorp, waar hij zich begraaft in het vlees van andere vrouwen.

Dan komt hij bij toeval, op weg van het kamp naar huis, Pavel tegen. Niet alleen blijkt de vrouw aan zijn arm een stuk mooier dan die van Dani, ook heeft Pavel zich ontworsteld aan de verveling van het dorp, met een baan bij de universiteit in de stad. Het moge duidelijk zijn: de beheerste en intelligente Pavel is nog altijd verheven boven Dani, die in alles de weg van de minste weerstand heeft gekozen.

Dani’s bestaan lijkt in alles uitzichtloos, gedoemd om voor altijd op dezelfde manier te blijven voortduren. Maar dan vindt er een “ernstige natuurramp” plaats die de Communistische Partij en het leger doen besluiten tot “tijdelijke evacuatie”. De lezer die zijn geschiedenisfeiten op orde heeft, weet dan al dat de hoofdpersoon van De onzichtbaren zijn huis nooit meer zal terugzien: de kernramp bij Tsjernobyl zal de wijde omtrek van de centrale de komende tientallen jaren ontoegankelijk maken.

Net als veel andere getroffenen zoekt Dani zijn heil in Kiev, waar hij als bordenwasser bij een groot hotel aan de slag gaat. Al snel verlaat zijn vrouw hem; het kan hem weinig schelen. Maar dan komt hij opnieuw in contact met Pavel, deze keer als hij door een mensenstroom wordt meegevoerd naar de universiteitsbibliotheek. Daar staat zijn voormalige klasgenoot op de balustrade, prekend over alle teleurstellingen die het communisme gebracht heeft. Zijn speech sluit hij af door de buste van Lenin op de vloer kapot te laten vallen. Die blijkt niet van marmer, maar van gips.

Dani wordt geraakt door Pavels woorden. Hij keert wekelijks terug naar de universiteitsbibliotheek, maar vindt zijn jeugdkennis niet meer terug. Hij besluit zijn nasporing op te geven – tot hij op een avond in 1994, de Sovjet-Unie bestaat niet meer, Pavels stem uit zijn radio hoort schallen. Hij vertelt verhalen uit de vervlogen Sovjettijd. Dani besluit een laatste zoektocht te wagen – een waarvoor hij zijn leven moet wagen.

Nellen toont zich met De onzichtbaren een echte rasverteller: hij goochelt niet met stilistische kunstjes, maar zet in op een reeks aan plotwendingen, waardoor je als lezer net zo naarstig op zoek wil gaan naar de mysterieuze Pavel als Dani zelf. Soms wat stereotiepe personages (de dorpsgekkin die van alle roddels op de hoogte is) en gebeurtenissen (de gipsen kop van Lenin die stukvalt) schuwt Nellen daarbij niet.

Ook vraag je je soms af of Dani geen diepgravende gevoelens koestert, of dat hij zijn emoties zo diep wegstopt dat hij er niets over kwijt kan. Voor een hoofdpersonage blijft hij wat vlak: als lezer voel je weinig van zijn angst voor de toekomst. In die zin is Pavel een stuk interessanter: hij verzet zich steeds meer tegen de situatie, zozeer dat hij zelfs tot waanzin wordt gedreven.

Daarmee is De onzichtbaren ook een roman over verschillende manieren van omgaan met onontkoombare situaties. Pavel lijkt al in zijn jeugd verheven te zijn boven Dani, onschendbaar als hij lijkt voor de pesterijen van zijn klasgenoten. Maar na zijn vertrek uit de stad lijkt Pavel de controle te verliezen: zijn activisme slaat, zeker tegen het einde van het verhaal, om in wanhoop. Waar Nellens roman aanvankelijk bewondering lijkt uit te spreken voor wie zich dankzij kennis aan ellende ontworstelt, blijkt die route uiteindelijk allerminst zaligmakend.

Zo weet Nellen een duister deel van de geschiedenis op een bijzonder menselijke manier voor het voetlicht te brengen, met een vertelvaart die maakt dat je De onzichtbaren in één ruk wilt uitlezen. Bovendien valt niet te ontkennen dat de historische periode die Nellen uitlicht, met Pavels aanklachten tegen het communisme, vandaag opnieuw aan relevantie wint, nu Poetins inval in Oekraïne een onderdeel van onze dagelijkse werkelijkheid is. Deze roman is een ode aan de verhalenvertellers: zij brengen licht in de duisternis, en weten zich te ontworstelen aan de gruwelijkheden van onze geschiedenis.

Frank Nellen, De onzichtbaren, Hollands Diep, Amsterdam, 2023, 256 p.

• Frank Nellen