De Nijmeegse wegbereiders van Jan van Eyck

Wie denkt dat de schilderkunst in de Lage Landen met Jan Van Eyck begint, moet het boek Johan Maelwael en de gebroeders Van Lymborch lezen. De grondleggers van de Nederlandse schilderkunst zijn in Nijmegen te vinden, betogen de auteurs. De familie Maelwael gaf een revolutionaire draai aan de miniatuurkunst door de tekeningen minstens zo belangrijk te maken als de tekst.

Het is verrassend nieuws voor wie bij de naam Nijmegen aan weinig meer dan de Vierdaagse Voettocht kan denken, en toch is het een feit: uit de miniaturen van de schildersfamilie Maelwael en hun jongere neven Van Lymborch, die al snel aan het hof van de hertogen van Bourgondië gingen werken, spreekt het onverbloemde naturalisme dat zo typerend is voor de latere Vlaamse Primitieven. Bijbelse taferelen worden naar de eigen tijd verplaatst, met figuren uitgedost in eigentijdse kleren die hun rang en stand weerspiegelen. Hoe ver hun realisme reikt, blijkt onder andere in de bekende miniaturen van Très Riches Heures du Duc de Berry (eerste helft vijftiende eeuw). Op de miniatuur voor de maand februari zien we de blote geslachtsdelen van een boerenknecht en een -meid die zich ongegeneerd zitten te warmen bij het vuur: toen rond 1400 het dragen van ondergoed in zwang kwam, was dat in het begin alleen bij de hogere klasse. Très Riches Heures bevat ook een miniatuur van ‘De aankondiging van de herders’, waarbij sommige schapen een rode vlek op de vacht vertonen die erop wijst dat ze gedekt zijn.

De iconografische nalatenschap van de Nijmegenaars wordt in het boek Johan Maelwael en de gebroeders Van Lymborch niet uitgewerkt. Toch treffen we bij Jan Van Eyck (1390-1441) motieven aan die al aanwezig zijn bij de uit Nijmegen stammende voorgangers. Bijvoorbeeld: de groepen ruiters op de panelen De rechtvaardige rechters en De soldaten van Christus, die allebei deel uitmaken van Van Eycks Het Lam Gods. De uitbeelding van de engel Gabriël die Maria de blijde boodschap brengt op hetzelfde Gentse altaarstuk toont ook gelijkenissen met voorstellingen van de Nijmeegse kunstenaars.

In het getijdenboek Les Belles Heures du Duc de Berry schilderden de gebroeders Van Lymborch omstreeks 1405-1409 de zogenaamde annunciatie als een ontmoeting tussen de Engel-boodschapper (links) en Maria (rechts). Op het dichtgevouwen altaarstuk van Van Eyck nemen de personages dezelfde positie in en wordt de engel Gabriël eveneens voorgesteld met een lelie als symbool van zuiverheid, terwijl ook hier een duif boven het hoofd van Maria neerdaalt als symbool van de Heilige Geest. Er zijn nog andere overeenkomsten, zoals het zuiltje, dat in de miniatuur op de voorgrond tussen de personages staat en bij Van Eyck op de achtergrond een plaats heeft gekregen bij een vensteropening, die uitkijkt op een stad. Bij Van Eyck is het wat spatieuzer uitgewerkt en ook glanzender, dankzij zijn glacistechniek met olieverf, in plaats van de sneldrogende tempera.

Voordat de ster van de Nijmeegse kunstenaars aan de Bourgondische hoven begon te schitteren, stonden schilders in onze contreien niet hoog aangeschreven. In Italië had er al een emancipatie plaatsgevonden dankzij Giotto, die op zijn fresco’s platte achtergronden verruilde voor levendige decors en de afgebeelde personages emoties meegaf. Maar die frescotechniek was minder geschikt voor het klimaat van de Lage Landen, en dus bleven kunstenaars zich hier toeleggen op miniaturen, wandtapijten en kathedralen met gebrandschilderd glas.

Ook het kunstenaarsgeslacht Waelmael is begonnen als nederige dienaar van de beeldhouwkunst en de heraldiek. Na de architectuur was de beeldhouwkunst immers de meest verheven kunstvorm, vervolgens kwamen de edelsmeden en pas daarna de schilders, die nodig waren om al het houtsnijwerk en vaak ook het beeldhouwwerk te polychromeren. Maar schilders werden aan de hoven ook gevraagd om met de heraut een soort atlas te vervaardigen van de wapenschilden van de Europese adel. Het woord “schilderen” vindt trouwens hier zijn oorsprong: schilders versieren schilden van ridders.

Het kunstenaarsgeslacht Waelmael is begonnen als nederige dienaar van de beeldhouwkunst en de heraldiek

Ten tijde van Maelwael waren er veel bedreven miniaturisten werkzaam in Vlaanderen, Brabant of Holland. Maar de familie Maelwael gaf een revolutionaire draai aan het metier door de tekeningen minstens zo belangrijk te maken als de tekst. De taferelen besloegen volledige bladzijden en kregen extra glans door het gebruik van dure pigmenten en bladgoud. Bovendien schilderden ze eigentijdse landschappen en gebouwen als achtergrond, met een schuchtere aanzet tot perspectief. Daarnaast gebruikten ze de sfumatotechniek (waarbij contouren wazig worden gemaakt) om diepte te suggereren. Johan Maelwael zou ook het eerste schilderij op doek hebben gemaakt én het eerste ronde schilderij (of tondo).

Opdrachtgever Filips de Stoute nam dat ronde paneel in een foedraal mee op zijn talrijke krijgstochten. De tondo met aan de ene kant een piëta en aan de achterkant het wapenschild van Filips de Stoute is nu in het bezit van het Louvre. Johan Maelwael was rond 1400 de bestbetaalde kunstenaar van zijn tijd.

Blijft de vraag waarom hij en zijn drie jongere neven Herman, Paul en Johan van Lymborch bij de modale kunstliefhebber zolang anoniem bleven. Hun laatmiddeleeuwse meesterwerken, zoals de maandbladen uit de Très Riches Heures, werden in de kunstgeschiedenis eerst toegeschreven aan Franse, Vlaamse en Duitse schilders. Bovendien refereerde de naam van het werk aan de opdrachtgever. Pas in de laatste decennia komen de Nijmeegse kunstenaars zelf in het vizier, dankzij spectaculaire vondsten en veilingen en prestigieuze tentoonstellingen in het Louvre, het Getty Museum, het Metropolitan en het Rijksmuseum.

Johan Maelwael was rond 1400 de bestbetaalde kunstenaar van zijn tijd

Johan Maelwael en de gebroeders Van Lymborch van André Stufkens en wijlen Clemens Verhoeven is een heel toegankelijke introductie. De illustraties, telkens over een volle bladzijde, helpen daar zeker bij. Bovendien zijn er voor leken geen moeilijke hoofdstukken over bijvoorbeeld technologisch onderzoek van dragers of pigmenten. De auteurs hebben naast het oeuvre ook oog voor de kunstenaars in hun tijd en hun omgeving en voor wat ze het universum van de kunstenaars noemen. Daarmee doelen ze op de van religie doordrongen laatmiddeleeuwse wereld. Omdat veel lezers vandaag de Bijbelse verhalen niet meer kennen, lichten de auteur bij elk afgebeeld werk kort de “gewijde” context toe.

Overigens was het toen een stormachtige tijd, niet alleen door opstoten van de pest, maar ook door de Honderdjarige Oorlog en het tumult op religieus-werelds vlak. Door het Westers Schisma in de kerk (1378-1417) waren er op een bepaald moment zelfs drie pausen: een in Vaticaanstad, een in Avignon en een in Bologna. Deze chaos gaf de beweging van de Moderne Devotie de wind in de zeilen: de mensen legden de nadruk op een persoonlijke beleving van vroomheid, los van het instituut, en op vele plaatsen ontstonden lekengemeenschappen.

De getijdenboeken en miniaturen van het schildersgeslacht Maelwael-Van Lymborch waren belangrijke gidsen voor Umberto Eco

Het is een periode waarover Umberto Eco veel heeft geschreven. Volgens de Italiaanse auteur waren de getijdenboeken en miniaturen van het schildergeslacht Maelwael-Van Lymborch daarbij belangrijke gidsen.

Ook een successchrijver uit de Lage Landen, Bart Van Loo, valt voor “de tere schoonheid” van het werk van de Nijmeegse schilders. In zijn voorwoord bij dit boek onthult Van Loo dat er als sluitstuk van zijn Bourgondië-cyclus in het najaar een publicatie verschijnt over Gelderland en Nijmegen. Wedden dat velen daarna niet alleen de Voettocht, maar ook de schilders Maelwael en Van Lymborch zullen associëren met Nijmegen?

André Stufkens en Clemens Verhoeven, Johan Maelwael en de gebroeders Van Lymborch, Walburgpers, Zutphen, 2023, 212 p.