geschiedenis column

De mens veroorzaakt rampen, niet de natuur

In de eerste aflevering van haar nieuwe column ziet cultuurhistorica Lotte Jensen de gevolgen van de klimaatverandering met haar eigen ogen. De oorzaak van dat fenomeen? De geschiedenis laat er geen twijfel over bestaan.

19 juli 2021. Enkele dagen na de rampzalige overstromingen in Limburg, België en Duitsland fiets ik naar de Waal bij Nijmegen om te zien hoe hoog het water staat. De uiterwaarden zijn volgelopen en camping de Grote Altena bij Oosterhout staat helemaal onder water. Toch stond het water afgelopen februari nog hoger. Maar toen was het winter. Nu is het hartje zomer en zouden de rivieren niet buiten hun oevers moeten treden. Door extreme regenval is dat toch gebeurd, met onnoemelijk veel menselijk leed en materiële schade als gevolg.

Vanaf de camping fiets ik terug richting Nijmegen. Rechts van me zie ik hoe stukken wrakhout voorbijdrijven. De Waal heeft een donkerbruine gloed. Links zie ik hoe pal achter de dijk nieuwbouwwoningen uit de grond worden gestampt. Als dat maar goed gaat, denk ik onwillekeurig. Hopelijk hebben de rivieren er sinds 1995, toen een kwart miljoen mensen uit het Gelderse rivierengebied werden geëvacueerd, genoeg ruimte bijgekregen om toekomstige watermassa’s op te vangen.

Na de overstromingen deze zomer kwamen al snel hulpacties op gang: Nederlanders en Belgen doneerden gul om getroffen landgenoten te helpen. Vorstelijk medeleven was er ook. Het Nederlandse koningspaar bezocht het zwaar getroffen Valkenburg, terwijl het Belgische vorstenpaar in rubberen laarzen door de straten van Pepinster waadde. Staatshoofd Filip was zichtbaar aangeslagen tijdens de nationale herdenking op 20 juli. Een dag later noemde hij het in zijn toespraak een “ongeziene natuurramp”.

In een prikkelend betoog in De Morgen stelde historicus Tim Soens, verbonden aan de Universiteit Antwerpen, dat de Belgische koning ten onrechte van een “natuurramp” sprak. Deze term suggereert dat de oorzaak buiten de mens ligt, maar het veranderende klimaat is het directe gevolg van menselijk handelen. Recent onderzoek laat inderdaad zien dat er een directe relatie bestaat tussen de overstromingen in juli en de door mensen veroorzaakte klimaatverandering. Soens betoogt verder dat de ramp in de vallei van de Vesder het gevolg was van tweehonderd jaar “roekeloos rivierbeheer”: industriëlen vestigden zich in gebieden langs de rivier met aanzienlijke overstromingsrisico’s. Kortom, de mens is verantwoordelijk voor deze watersnood, niet de natuur.

De Brits-Amerikaanse historicus Niall Ferguson gaat nog een stap verder. In Rampspoed. Politiek ten tijde van catastrofe (vertaling van Doom. The Politics of Catastrophe uit 2020) stelt hij dat alle rampen door de mens worden veroorzaakt. Of het nu om hongersnoden, vliegrampen, aardbevingen of epidemieën gaat, menselijk handelen is altijd een bepalende factor. Beslissingen om zich permanent in potentiële rampgebieden te vestigen (bij een vulkaan, een rivier, een breuklijn) maken dat natuurrampen ook mensenwerk zijn. Als een rivier buiten zijn oevers treedt, maar niets of niemand getroffen wordt, is dit geen ramp.

Daarnaast is politiek van grote invloed. Overal waar regeringen handelen of juist nalaten te handelen, kunnen kleine rampen uitgroeien tot grote catastrofes. Ferguson legt uit dat de Ierse hongersnood in de jaren van veertig van de negentiende eeuw zo buitenproportioneel groot werd omdat de overheid niet ingreep.

In de jaren twintig en dertig van de twintigste eeuw legde het Sovjetsysteem eveneens de kiem voor enkele grootschalige hongersnoden. Rampen en politiek zijn altijd onlosmakelijk met elkaar verbonden, aldus Fergusson in zijn lezenswaardige boek.

Een maand later maak ik opnieuw een fietstocht langs de Nijmeegse Waal. Alles oogt vredig. Het water heeft een blauwgroene schittering. Ik drink mijn gebruikelijke kopje koffie bij het terras van de camping De Grote Altena. Kinderen voetballen in de uiterwaarden.

Maar schijn bedriegt. Nog geen honderdvijftig kilometer verderop worstelen slachtoffers en nabestaanden met de nasleep van de overstromingen. Zo’n ramp doet zich volgens klimatologen maar eens om de vierhonderd jaar voor. Wanneer de volgende zich voordoet valt niet te voorspellen, maar het kan volgend jaar weer raak zijn.

De pijnlijke les die historici ons leren, is dat alle catastrofes tot op zekere hoogte door de mens worden veroorzaakt. Het goede nieuws: diezelfde mens kan daarom ook toekomstige rampscenario’s voorkomen.

• column
• Klimaatverandering
• Lotte Jensen
• water