VL ⇄ NL

De literatuur, het ondergeschoven kindje

De literaire uitgeverijen hebben het moeilijk, maar de politieke en financiële aandacht voor het lezen en de literatuur blijft gering. Een nieuwe VL⇄NL-nieuwsbrief, over de noodzaak de literaire sector te ondersteunen en over twisten en verschillen tussen Nederland en Vlaanderen.

Beste lezer,

Op 16 januari debatteerde de Tweede Kamer urenlang over de begroting Onderwijs, Cultuur en Wetenschap 2024. In het ruim vijftig pagina’s tellende verslag komen de woorden ‘literatuur’ en ‘letteren’ niet voor. Dat gebrek aan politieke aandacht is pijnlijk, want de literaire sector verkeert in zwaar weer. Samen met het vermogen complexe verhalen te lezen en te doorgronden kalft ook de verkoop van het literaire boek af. Tel daar de gestegen drukkosten en de concurrentie door de digitale media bij op en het is crisis.

In de begroting zelf spelen de letteren evenzeer een bescheiden rol. Leggen we alle uitgaven bij elkaar die iets met lezen en literatuur te maken hebben – zoals de subsidies die het Nederlands Letterenfonds uitdeelt, de gelden voor het programma leesbevordering en de financiering van de openbare bibliotheken – dan komen we op nog geen acht procent van de cultuurbegroting uit.

Het Vlaamse BoekenOverleg becijferde dat het in Vlaanderen nog minder is: 1,56%. Maar eigenlijk zitten de twee buren ongeveer op hetzelfde lage niveau, het verschil is vooral te wijten aan het feit dat het in Vlaanderen de gemeenten zijn die de bibliotheken financieren. Of niet, want aan het geld dat de Vlaamse overheid in het Gemeentefonds stopt hangt geen label ‘bibliotheek’. Niet voor niets was ‘oormerk de middelen die bedoeld zijn voor de bibliotheken’ een van de aanbevelingen in een memorandum dat het BoekenOverleg onlangs uitstuurde.

Een klacht over de onderbedeling van de literaire sector klonk onlangs ook in Wallonië na het omvallen van de gerespecteerde literaire uitgeverij Onlit. In een edito op de voorpagina van Le Soir vroeg de redacteur van dienst zich af of het te rechtvaardigen is dat de overheid per inwoner jaarlijks meer dan dertig euro uitgeeft aan de podiumkunsten, maar nog geen euro aan de letteren en het boek. Het was in zijn ogen plichtsverzuim dat de Franstalige Belgische literatuur haast volledig werd overgelaten aan de Franse uitgeefsector, die wél royale steun ontvangt van een overheid die trots haar cultuur uitdraagt.

Al is de situatie in Wallonië wellicht nog een tikje dramatischer, sterkere steun voor de literaire sector is ook in Nederland en Vlaanderen broodnodig. Dat was dan ook een van de actiepunten die wij vanuit de lage landen eind vorig jaar aan de Nederlandse politici bezorgden.

Die steun kan op velerlei manieren vorm krijgen. Door de vaak schamele opbrengsten aan royalty’s van auteurs en vertalers aan te vullen. Door, zoals de Europese koepel van uitgevers bepleit, nationale actieplannen op te stellen voor de bevordering van literaire vaardigheden. Door fiscale maatregelen zoals de verlaging van de btw op het boek, een van de suggesties die het BoekenOverleg in zijn memorandum doet. Door de financiering van een Vlaams-Nederlands kenniscentrum voor het boekenvak, zoals wij opperen in ‘Versterk het Nederlands en zes andere actiepunten voor de Vlaams-Nederlandse samenwerking’.

Nu nog hopen dat de volksvertegenwoordiging in zowel Nederland als Vlaanderen hier in een volgend cultuurdebat wél aandacht voor heeft.

Geoliede Vlaams-Nederlandse machine

Subsidie, bij velen roept het woord een associatie op met behoeftige kunstenaars of activistische bewegingen die uit de staatsruif eten om hun werken en standpunten waar niemand op zit te wachten aan de man te brengen. Dat is natuurlijk een karikatuur, in werkelijkheid ondersteunt de overheid ook de meest vitale economische sectoren.

Neem imec en ASML, twee mondiale koplopers in de chipindustrie. Niet alleen het Leuvense onderzoekscentrum maar ook het Eindhovense bedrijf kregen royaal middelen van hun nationale overheden en de Europese Unie. Over hun geoliede samenwerking en de manier waarop die steun zich economisch en ook geopolitiek terugbetaalt, schreef journalist Sjereno Cörvers een informatief stuk voor de lage landen.

Twisten en verschillen

De verhoudingen tussen Vlaanderen en Nederland zijn niet altijd zo gezellig. Vervuiling die van de andere kant komt, zorgt voor een reeks twistpunten. De provincie Noord-Brabant, die eerder protest aantekende tegen de komst van de ethaankraker van Ineos in de haven van Antwerpen, maakt nu bezwaar tegen een nieuwe glasfabriek in Lommel. Ook in dit geval stelt Noord-Brabant dat de al zwaar belaste natuurgebieden de stikstofuitstoot die de grens over zal waaien niet kunnen bolwerken. De Nederlandse provincie is eveneens bezorgd over de chloriden, sulfaten en zware metalen die zinkbedrijf Nyrstar in Pelt loost en die via De Dommel Nederland in stromen.

Vlaams minister van Leefomgeving Demir dreigt dan weer Nederland in gebreke te stellen voor lozingen in de Maas op industrieterrein Chemelot. Die zouden in strijd zijn met internationale milieuregels.

Hoog tijd, zou je denken, voor een goed gesprek over het afstemmen van regelgeving bij grensoverschrijdende problemen, ons zesde actiepunt.

Het vergelijken van Nederland en Vlaanderen of België is soms een prettig gezelschapsspel, soms een pijnlijke oefening, waarbij de ene keer de noorderlingen, de andere keer de zuiderlingen er het beste uitkomen. De uit Nederland afkomstige en in België wonende journaliste Anouk van Kampen had een heuse cultuurshock toen ze ervoer hoe graag aardig wat Belgen al ‘s ochtends drinken en hoe sociaal geaccepteerd het nog is om met een slok te veel op achter het stuur te kruipen. Ze schreef er een vlammende column over.

Het banale en het verhevene van de literatuur

In kennelijke toestand kan de literatuur soms redding bieden. In het verhaal ‘De hemel is een zeer groot man’ beschrijft de Franse schrijver Pierre Michon hoe hij zich uit angst voor zijn incompetentie lam zoop, toen hij onvoorbereid in deftig gezelschap een lezing moest houden ter gelegenheid van het tweehonderdste geboortejaar van Victor Hugo. Hij greep naar diens gedicht ‘De slapende Boaz’ en “droeg zonder missers, zonder ook maar één keer te haperen, als ik mag geloven wat mij later werd verteld, met de juiste toon, emotie en cadans, de achtentachtig versregels voor waarbij horen en zien je vergaat.”

Het verhaal is opgenomen in Koningslichamen, een bundeling van vijf essays over het tegelijk banale en verhevene van de literatuur. Ik vond het boekje in De Slegte, volgens een economische logica was het afgeschreven, van geen waarde meer. Maar mij betoverde het bezwerende proza van Michon. Bij lezing van ‘Het leven van Georges Bandy’ uit zijn debuut Roemloze levens, ook te vinden bij De Slegte, had ik even het gevoel dat ik het leven begreep.

Dat laatste boek werd gepubliceerd met steun van onder meer het Franse Ministerie van Buitenlandse Zaken en de Banque Nationale de Paris. Vertaler Rokus Hofstede, die het even complexe als elegante Frans van Michon in wonderschoon Nederlands omzette, kreeg een werkbeurs van Stichting Fonds voor de Letteren, het huidige Nederlands Letterfonds. Zonder al die steun had zoiets moois met eeuwigheidswaarde niet bestaan.

Met laaglandse groet,

Tomas Vanheste