NL
Op dinsdag 1 oktober 2024 neemt Tom Lanoye van koning Filip de Prijs der Nederlandse Letteren in ontvangst. Voor die feestelijke gelegenheid delen we onze favoriete werken van de gevierde auteur.
© Arthur Los
De favoriet van Tom Christiaens (adjunct-hoofdredacteur en eindredacteur ‘the low countries’): ‘Zuivering’ (2017)
Ik heb een zwak voor kunstenaars die verder dan de eigen navel kijken en maatschappelijke betrokkenheid tonen in hun werk, los van de waan van de dag. Multitalent Tom Lanoye geeft vaak een stem aan de stemlozen en hekelt zelfverheerlijkende machthebbers en doet dat vol overgave, zowel op papier als op het podium. In zijn negende roman Zuivering laat hij een stotterende eenzaat aan het woord die vriendschap sluit met een Syrische immigrant. Tot diens familie overkomt, de Syriër plots verdwijnt en zijn vriend achterblijft met heel wat vragen vol ongeloof en argwaan. Lanoye slaagt er met Zuivering in onze dubbelzinnige omgang met vluchtelingen in tijden van islamitisch terrorisme en opkomend extreemrechts te vertalen in meesterlijke zinnen en beelden, oprecht en geloofwaardig, zonder te vervallen in voorspelbare stemmingmakerij.
De favoriet van Pieter Coupé (eindredacteur tijdschrift ‘de lage landen’): ‘Gelukkige slaven’ (2013)
Tom Lanoye’s prozawerk speelt zich veelal dicht bij huis af. Dat is letterlijk zo in Een slagerszoon met een brilletje, Kartonnen dozen en Sprakeloos, drie titels die recent zijn heruitgegeven als De Waasland Omnibus en waarin Lanoye de dramatiek uit zijn eigen (familie)verleden in literatuur giet. Maar ook wanneer Lanoye een grotere maatschappelijke greep neemt – zoals in zijn romandebuut Alles moet weg, de Monster Trilogie of de latere roman Zuivering – blijft het decor nadrukkelijk België, “navel van een onfris ruikend Europa”, zoals de flaptekst van Het derde huwelijk vermeldt. Hoe anders is Gelukkige slaven, een roman uit 2013 die onterecht over het hoofd gezien wordt in veel stukken over Lanoye’s veelzijdige werk. Gelukkige slaven schiet heen en weer tussen Argentinië, Zuid-Afrika en China en toont de wereldwijde gevolgen van het casinokapitalisme. Lanoye vermengt een shakespeareaanse klucht-met-persoonsverwarring (beide hoofdpersonages heten Tony Hanssen) en een thrillerachtige opbouw tot een verhaal dat zich als een spannende film voor je ogen ontrolt. Maar nog sterker, en hier citeer ik graag de geweldige recensie die Michiel Leen voor ons schreef, “is Lanoye’s analyse van een wereld die de regels van het casino tot natuurwetten heeft opgetild, wars van alle menselijke consideratie. Het systeem draait verder bij gratie van het systeem, zonder zich iets aan te trekken van een fysieke realiteit, van het leven of de dood of het geluk van de mensen aan de speeltafel”. Rien ne va plus in deze grimmige roman, waarin iedereen denkt de touwtjes in handen te hebben, maar steevast aan het kortste eind trekt.
De favoriet van Daniel Cunin (lid van de redactieraad literatuur; literair vertaler): ‘Crime parfait’
Ik bewaar bijzondere herinneringen aan Crime parfait, een kort verhaal van Tom dat ik ooit vertaald heb in het kader van een vertaalatelier in Parijs. Tom was toen zelf aanwezig, we hebben veel gelachen, onder andere over de beste manier om de beschrijving van de piemel/eikel van de protagonist in het Frans weer te geven.
De favoriet van Maarten Dessing (lid van de redactieraad literatuur; journalist) en Gijsbrecht Ostyn (hoofd marketing en communicatie): ‘Kartonnen dozen’ (1991)
Maarten Dessing: Kartonnen dozen was de eerste Lanoye die ik ooit las. Dus: de eerste de beste? Bij veel auteurs die boek na boek hetzelfde kunstje herhalen is dat vaak het geval. Maar met al het proza dat Lanoye daarna schreef, kun je onmogelijk van hem hetzelfde zeggen. De Monster Trilogie, Gelukkige slaven of De draaischijf maken door hun maatschappelijke inslag van Kartonnen dozen juist een beetje een fremdkörper in zijn oeuvre, slechts vergelijkbaar met het autobiografische Sprakeloos. Het zal de leeftijd dus wel zijn waarop ik de korte roman las, dat deze me bijzonder dierbaar is gebleven. In geen enkel boek werd zo intens het smachtend verlangen van een middelbare scholier opgeroepen die, ongehinderd door enige kennis van het echte leven, al zijn geld op die ene liefde zet – natuurlijk tevergeefs. Het is een verlangen dat ik toen zelf nog maar net was ontgroeid.
Gijsbrecht Ostyn: Kartonnen dozen verbergt een sublieme verwevenheid van taal en emotie, waarbij de auteur op meesterlijke wijze de complexe lagen van jeugd, verlangen en identiteit ontbloot. Lanoyes rijke, beeldende taalgebruik en zijn verfijnde balans tussen ironie en ontroering tillen het werk naar een hoger literair niveau. De wijze waarop hij het beklemmende Vlaamse dorpsleven en de innerlijke strijd van zijn protagonist verwoordt, is van een tijdloze schoonheid en diepgang.
De favoriet van Anne van den Dool (lid van de redactieraad literatuur; schrijver, dichter en journalist): ‘Sprakeloos’ (2009)
Ik las Sprakeloos al op jonge leeftijd en het heeft me toen meteen helemaal gegrepen. Ik was diep onder de indruk van de manier waarop Lanoye een ten diepste persoonlijk en ontroerend verhaal wist te vertellen, het particuliere tegelijkertijd verbindend met de grotere verhalen uit onze literatuurgeschiedenis.
De favoriet van Hendrik Tratsaert (hoofdredacteur): ‘Ten oorlog’ (1997)
Wat ik zo uitzonderlijk vind in deze digitale tijden is de lans die Lanoye breekt voor een oud, analoog genre: het theater. Het theater bestaat bij de gratie van levende acteurs die met hun lichaam en woord actie ondernemen en daar mogen wij getuige van zijn. Lanoye schreef meer dan een dozijn stukken, die nog steeds opgevoerd worden.
Zijn beroemde theatermarathon Ten Oorlog vergeet ik nooit. Na tien uur theater blijft één acteur over, de monumentale Jan Decleir. Je ziet hem alleen aan zijn tafeltje in taal en aanwezigheid verschrompelen. Dat Lanoye zijn streken nog niet verleerd is, mocht ik meemaken bij het flitsende, existentiële Wie is Bang? op de bühne van NTGent. Het stond mij alweer zonneklaar voor de geest: met Tom Lanoye als schrijver is de theatertekst nog lang geen bedreigd genre.
De favoriet van Bart Van der Straeten (lid van de redactieraad literatuur; redacteur en dichter): ‘In de piste’ (1984)
Het is een magere troost
dat alles moet verdwijnen
en ik je hoe dan ook op een keer
toch zou moeten missen, bijvoorbeeld
door de dood. Ik hou van je, al
kunnen we waarschijnlijk niet meer
worden wat we vroeger waren of dachten
te zijn. Geen verhalen over afkeer,
over waanzin of grote trouw: ik
verlang naar toen terwijl
ik ouder word. Ik denk
nog veel aan jou.
In 1996 was ik zeventien. Ik stond op het punt mijn dorp te verruilen voor een Redelijk Grote Stad – het Ware Leven begon! Zoals dweperige adolescenten dat doen, zocht ik ijverig parafernalia uit om mijn nieuwe studentenkamer mee aan te kleden. Het eindresultaat behoorde, volgens de geplogenheden van het genre, een zorgvuldig uitgekiend air uit te stralen van originaliteit, diepzinnigheid en romantiek. Als aspirant-dichter wilde ik uiteraard poëzie aan de muur. Bij Plint zocht ik geschikte poëzieposters uit. Jotie T’Hooft? Te voorspelbaar. Rutger Kopland? Die had ik al als kussensloop – en het beeld erbij was lelijk. Een poster met een bordeauxrode achtergrond trok mijn aandacht. “Het is een magere troost” las het eerste vers, ik kende het niet, ik las met stijgende ontroering verder. Ergens ter hoogte van de tergend lange pauze tussen “bijvoorbeeld” en “door de dood” was ik helemaal om. Het gedicht was karig, onopzichtig, maar wat er stond was secuur en precies geformuleerd. Zonder omhaal verwoordde het scherp en helder de bitterzoete mix van gemis en troost die een voorbije liefde nalaat. Achtentwintig jaar later blijf ik er “terwijl / ik ouder word” naar teruggrijpen. Het is nog altijd een van de sterkste liefdesbreukgedichten die ik ken.
Dat Tom Lanoye een dichter was, was toen nieuw voor mij. Ik kende hem als mediafiguur en prozaschrijver. Een jaar na mijn poëtische ontdekking zou Het goddelijke monster verschijnen en bracht de Blauwe Maandag Compagnie Ten Oorlog op de planken, Lanoye’s grandioze herschrijving van Shakespeares koningdrama’s, waarvan ik een halve try-out meemaakte (de show werd halfweg stopgezet, Els Dottermans had een been gebroken). Het zijn inmiddels ijkpunten in de literaire geschiedenis van Vlaanderen. Maar noch door De Monster Trilogie, noch door Ten Oorlog, Sprakeloos of De draaischijf voelde ik mij ooit zo rechtstreeks aangesproken als door de twaalf posterfähige verzen uit Lanoye’s officiële poëziedebuut – een ijkpunt van mijn persoonlijke geschiedenis.
De favoriet van Tomas Vanheste (adjunct-hoofdredacteur en coördinator VL ⇄ NL): ‘Het derde huwelijk’ (2006)
Het derde huwelijk is een volbloed Lanoye: een vette, burleske, bij vlagen dolkomische, dan weer dieptragische vertelling die je als een bad trip meesleept. Tegen wil en dank krijg je sympathie voor het cynische en verlopen hoofdpersonage Maarten Seebregs die aan het eind van zijn krachten is maar nog meer menselijkheid in zich heeft dan hij zelf kon bevroeden. Met een sadistisch maar van mededogen doordrenkt genoegen geselt Lanoye het bekrompen Vlaanderen en het incontinente continent Europa en houdt hij hun afgeragde lichamen, zoals de jury van de Gouden Uil schreef, “een wrange lachspiegel” voor.
De favoriet van Peter Vanwijnsberghe (eindredacteur website ‘de lage landen’): ‘Het goddelijke monster’ (1997)
Ik las hem voor het eerst, en voorlopig het laatst, in de zomer voordat ik naar de universiteit ging. De uren aan het tankstation waar ik een vakantiejob had, druppelden weg met de traagheid van een geologisch tijdvak. Het goddelijke monster bood een fascinerend doorkijkje op een andere plek in Vlaanderen, waar een dodelijk jachtongeval als een scheur door een welgestelde familie loopt. De precisie waarmee Lanoye de sociale machinaties binnen de Deschryvers-clan blootlegde, was voor deze jonge lezer een openbaring. Zijn woorden proefden scherper dan de mazout aan mijn handen.
Lees ook
nl
Geef een reactie
Je moet ingelogd zijn op om een reactie te plaatsen.