literatuur

De kinderboeken van Marit Törnqvist zijn kleine eilandjes waar je rustig kan aanmeren

Nu schrijver en illustrator Marit Törnqvist de prestigieuze Johannes Vermeerprijs ontvangt – als eerste kunstenaar die zich alleen richt op kinderen en jeugd – omringt schrijver Yelena Schmitz zich opnieuw met de boeken waarin ze als jonge lezer zo graag heeft vertoefd. ‘In haar heldere taal mag ik me thuis voelen.’

Op maandag 4 november kreeg de Zweeds-Nederlandse Marit Törnqvist een grote prijs voor haar schrijverschap. In dat licht mag ik haar oeuvre van a tot z herlezen. Het is een cadeau en een aanrader: al die boeken rond je heen leggen als kleine eilandjes waar je kan aanmeren. Ik grasduin in haar werk en herbeleef het gevoel dat ik als jonge lezer bij haar tekeningen kreeg: hier is het rustig en hier mag ik zijn.

Nu ik zelf naast lezer ook schrijver ben geworden, wil ik dieper in haar boeken duiken. En met mij wellicht vele anderen. Met de nieuwe erkenning van de Johannes Vermeerprijs gaan haar boeken in herdruk – soms al voor de tiende (!) keer. Hoe ziet het universum van Marit Törnqvist eruit? Waar houdt ze van en waar zoekt ze naar? Hoe lopen haar leven en werk door elkaar?

Als ik aan haar werk denk, denk ik aan eilanden, boten, vrienden, geliefden, oma’s en opa’s, speelzolders, brieven, sneeuwtapijten, herfstbladeren en zonnebloemvelden. De personages van Törnqvist trekken er vaak op uit: met z’n tweeën of alleen. Soms wachten ze af – écht alleen, in een open landschap, in de top van een boom, op een toren, of boven op een paal in de wilde zee. Er zit iets schoons in die eenzaamheid. Een verlangen naar liefde en verbinding, het gevoel dat alles nog moet beginnen: klaar voor die ene ontmoeting.

Schildpad en ik

Rond mij liggen allerlei boeken van de laatste dertig jaar: haar geïllustreerd werk met Astrid Lindgren, haar Klein verhaal over liefde, waarmee ze een eerste bekroning kreeg, de bestseller Jij bent de liefste, maar ook Het gelukkige eiland, We bakken een dierentuin, Een boek voor jou en Schildpad en ik. In Schildpad en ik, dat in 2023 werd genomineerd voor de Boon Literatuurprijs en de Zilveren Griffel won, herken ik thema’s en gelaagdheid die in meerdere werken terugkeren. In zachte en tijdloze prenten zien we hoe een jongen een klein schildpadje krijgt van zijn opa. Ik haal er een stukje uit:

“Vanaf nu wist ik het zeker: Schildpad zou altijd bij me blijven! Mijn hele leven lang.”

Voor jonge lezers is de schildpad een lief en exceptioneel dier. Je kan de onvoorwaardelijke liefde voor een eerste huisdier of knuffelbeer terug voelen: wij horen bij elkaar. Oudere lezers merken dat de schildpad weleens veel meer dan dat zou kunnen zijn. Maar wat precies? Törnqvist dringt haar eigen interpretatie nooit op – en dat maakt haar werk sterk. De schildpad kan een metafoor zijn voor je achtergrond en het land waar je je thuis voelt. Het kan gaan over de “bagage” die je met je meedraagt. Of over de delen van je leven die je niet altijd kan of mag delen. Elke mens heeft wel een stukje dat hij liever wegstopt omdat het niet past voor de anderen.

“Terwijl mijn vrienden op de dansvloer hun eerste liefde vonden, had ik een schildpad bij me, waar iedereen over struikelde.”

Schildpad groeit en groeit, en past niet meer in het leven van de jongen. Er zit een diep verdriet in dit boek, dat omslaat naar afkeur en vervreemding.

“‘Jullie horen in een dierentuin!’, riepen de kinderen uit mijn klas. Op de tegels van het schoolplein tekenden ze een hok. Daarin zaten we gevangen.”

De jongen beslist dat de schildpad en hij niet meer samen verder kunnen. De schildpad moet weg en iemand anders zal wel voor hem zorgen. Maar het is heel moeilijk om los te laten. Via omzwervingen vinden de jongen en zijn schildpad elkaar toch terug: uit hereniging komt loutering. En dat is wat je als lezer zo graag wil.

“Waar wij waren, was Schildpad, en waar Schildpad was, waren wij.”

Het verhaal is niet enkel het verhaal van de jongen, maar ook van zijn opa, en van zovele anderen. Dat biedt troost.

Na het lezen van Schildpad en ik kan ik niet meer op een afstand naar voorbijgangers kijken. Welke schildpadjes dragen zij in hun zakken met zich mee? Mijn ogen zitten vol liefde, medeleven en nieuwsgierigheid. Honger naar ontmoetingen met mensen die ik nu nog niet ken. Dat een dun boekje met een handvol zinnen zoveel kan teweegbrengen, vind ik baanbrekend.

Schuilen in taal

Zelf voel ik mij al langer aangetrokken door het werk van Törnqvist, dat tederheid met lichtheid combineert, een vleugje pijn, maar ook altijd kracht. In haar heldere taal mag ik mij thuis voelen. Iets dat ik als lezer uit België niet altijd heb met werk van onze noorderburen. Ik vermoed dat het iets te maken heeft met haar eigen achtergrond: Marit Törnqvist groeide op in twee landen en schippert al heel haar leven tussen Zweden en Nederland. Misschien is schipperen niet het juiste woord. Ze is er thuis, vertelt ze me aan de telefoon, in haar atelier, op vierhoog in Amsterdam. “Al heel mijn leven heb ik twee landen. Nu ben ik weer in Amsterdam, vorige week was ik nog in Zweden. ‘Je bent terug thuis!’, zeggen mijn vrienden hier in Nederland. Maar mijn Zweedse buurvrouw zegt net hetzelfde als ik de deur in Zweden opendoe. Ik heb soms het gevoel dat iedereen mij maar voor de helft kent.”

Ze weet hoe het is om op verschillende plekken thuis te zijn. Of nergens thuis te horen? “Deze ochtend was het eerste wat ik deed naar het weer kijken. Om te zien of het in Zweden al aan het vriezen was. Veel mensen hebben twee landen. Ik begrijp wat dat is – soms ergens anders in je hoofd zitten. Dan maakt het niet eens uit wat die twee landen zijn. Ik kan me zo verbonden voelen met mensen die dat ook hebben.”

Haar werk is vertaald naar dertig talen (waarvan ze het Zweeds altijd op zich neemt). “Als ik schrijf, schrijf ik in het Nederlands. Maar ik vertaal het meteen in mijn hoofd naar het Zweeds. En bij elke zin vraag ik me af: snapt mijn andere land dat? Misschien verklaart dit waarom mijn werk soms als tijd- en plaatsloos wordt omschreven?” Je zal Marit Törnqvist nooit betrappen op schreeuwerige woorden, op hypes of regionale uitdrukkingen. Er hangt een rust tussen haar zinnen waarin veel lezers zich welkom voelen.

Ergens thuis mogen horen is een belangrijke rode draad in haar werk. In 2023 stelde Törnqvist een bloemlezing samen van in het Arabisch, Farsi, Turks, Somalisch, Tigrinya en Koerdisch vertaalde verhalen onder de titel Een boek voor jou, en werden daarvan tienduizend exemplaren aan kinderen in asielzoekerscentra uitgedeeld. In een tijd (en cultuur) waar alles wordt afgegrensd, gewikt en gewogen, geeft Törnqvist letterlijk “een boek voor jou”. Een signaal van liefde, menselijkheid, en warmte, waar je in taal mag schuilen.

Zelf verbind ik haar boeken met mijn eigen huis en de huizen waar ik als kind als logee sliep. Ik herinner me haar tekeningen bij het iconische Jij bent de liefste uit 2000, met schrijvers Hans en Monique Hagen. Kleine, geborgen prenten die je al op jonge leeftijd kan lezen. Ik weet nog dat mijn beste vriendinnetje het boek op haar toilet had liggen. Mijn eigen exemplaar staat nog steeds in de boekenkast. Het boek is opgedragen aan haar dochter Jasmijn en de dochter van Hans en Monique Hagen. Jasmijn moet ongeveer mijn leeftijd zijn.

Het zuivere boek

We zijn nu bijna dertig jaar later. Ik zie parallellen tussen Marit Törnqvist en mij: een grote liefde voor kinder- en jeugdliteratuur en een blik naar buiten. Hoe maak je sterk werk en hoe blijf je geëngageerd naar de wereld kijken? Törnqvist geeft me tips. “Ik ben altijd voor het zuivere boek gegaan. Ik heb mijn intuïtie gevolgd. Heel lang over boeken gedaan. Veel nee gezegd. Soms niet geschreven. Soms gratis gewerkt. Geld verdiend met andere dingen zodat ik kon schrijven en tekenen wat ik wou. Want dat voelde ik altijd al. Het boek móét zuiver blijven.”

Waar en van wie heeft ze dat allemaal geleerd? Een belangrijke ontmoeting in haar leven was die met Iraanse schrijfster Zohreh Ghaeni tijdens een internationaal kinderboekenfestival in 2004 in Teheran. “Ik had de graphic novel Persepolis van Marjane Satrapi gelezen en ging naar Iran. Al bij het aankomen in de luchthaven zag ik alles rond me heen bewegen. Ik was niet zomaar op reis, ik leefde in dat boek, ik kon alles voelen. ’s Avonds aan tafel vertelde ik dat ik moest denken aan de scène met het kleine meisje dat afscheid neemt van haar oom die wordt geëxecuteerd in de gevangenis. De vrouw naast me luisterde en zei: mijn man werd tegelijkertijd geëxecuteerd. En ik heb ook in die cel gezeten. Dat was Zohreh.”

Uit dit eerste gesprek ontstond een decennialange vriendschap en vurig bondgenootschap. “Zohreh vecht. Zij zoekt naar de mazen in het net in haar land. Demonstreren kan ze niet. Dan wordt ze vermoord. Maar ze kan wél boeken maken en verspreiden. Ze is zo inspirerend in haar strijdkracht, moed en empathie.” Dat geloof in de kracht van boeken deelt Törnqvist met Ghaeni. Törnqvist was al van bij de start betrokken bij Read With Me, een project dat lezen en voorlezen mogelijk maakt voor kinderen die vaak geen toegang hebben tot boeken.

Kinderboeken maken is voor Marit Törnqvist dus niet zomaar kinderboeken maken. Het is niet zomaar schilderen en tekenen. Het kan levens veranderen. “We leven in afschuwelijke tijden. Voor mij voelt het alsof er elke dag wordt gestreden tegen cultuur. En tegen kinderen.” Daar wijst Marit Törnqvist op de splinter in ons gesprek: de tijd waarin we leven. En hoe je daar toe te verhouden. “Daarin bewonder ik Astrid Lindgren. Het is ongelooflijk hoe zij bevriend was met de hele wereld, en tegelijkertijd zo veel activistische dingen schreef.”

Marit Törnqvist zit op een vlot en drijft op de baren van de wereldliteratuur. Ze zwaait naar andere vloten en vaart niet weg van pijn of geweld. Ze bouwt met haar boeken steigers en havens. Prijzen zorgen voor aandacht, vertalingen en meer herdrukken. En voor de broodnodige erkenning voor het belang van kinder- en jeugdliteratuur. Ik gun het iedereen om zich te laten onderdompelen in haar werk: haar tekeningen zijn schuiloorden. Alsof je op een groot meer op een rustig bootje drijft. En slokjes warme thee drinkt.

• Johannes Vermeerprijs
• kinderboeken
• Marit Törnqvist