VL ⇄ NL

Betrek ook de burger bij behoud van religieus erfgoed

Nederland en Vlaanderen tellen duizenden religieuze gebouwen die in tijden van ontkerkelijking leegstaan en die in het slechtste geval wachten op sloop, in het beste geval op herbestemming. De beste garantie om waardevolle kerkgebouwen een duurzame toekomst te geven, is aansluiten bij behoeften van de huidige samenleving.

Fietsend, lopend of wandelend door het vlakke landschap van Vlaanderen of Nederland zie je overal kerktorens, ze maken deel uit van ons dagelijks bestaan. De bouwwerken verbijzonderen met hun variatie, hun herkenbaarheid, locatie en architectuur het landschap en stadsprofiel. Maar er is meer: de gebouwen zijn gevestigd in de gemeenschap waaruit ze voortkomen en zijn dus altijd sterk verstrengeld met de identiteit van stad of dorp. Ze maken de geschiedenis van eeuwen zichtbaar en voelbaar.

De mensen die ze bouwden hadden vertrouwen in de toekomst en werkten samen aan deze kathedralen van hoop. Ooit vormden ze het cement van de samenleving. Ze werden gebouwd voor de eeuwigheid. Door de harde realiteit is dit inmiddels achterhaald. Het religieuze gebruik van deze gebouwen is als gevolg van huidige maatschappelijke ontwikkelingen in Vlaanderen en in Nederland afgenomen. Leegstand en in onbruik geraakte gebouwen zijn het gevolg. Veel erfgoed wordt bedreigd door sluiting, leegstand of sloop. Soms biedt de zoektocht naar een nieuwe bestemming hoop.

Nederland koploper

De uitdaging van de door ontkerkelijking vrijkomende religieuze gebouwen is aan weerszijden van de grens hetzelfde. Toch zijn er ook markante verschillen.

België is overwegend katholiek. Nederland kent vele denominaties, alle met verschillende denkwijzen en richtlijnen hoe met de gebouwen mag worden omgegaan. Zo is een katholieke kerk een gewijde ruimte, het gebouw is heilig, waarop zowel het Nederlands recht als het kerkelijk recht van toepassing is. Voor de protestantse kerken ligt dit anders. Door protestanten wordt het gebouw zelf niet als sacraal beschouwd. Herbestemming zowel als nevenbestemming is vanuit deze optiek iets eenvoudiger realiseerbaar.

Nederland hoort bij de koplopers van Europa op het gebied van het vrijkomen en herbestemmen van kerkgebouwen. Het aantal inwoners dat religieus praktiserend is, neemt er sinds de jaren zestig van de vorige eeuw gestaag af. In 2008 werd de noodklok letterlijk en figuurlijk geluid. Dat jaar vond het nationale Jaar van het Religieus Erfgoed plaats. Doel was het creëren van bewustwording en politieke agendering. Gedurende het jaar ontstond een eerste inzicht in het vraagstuk, maar toch duurde het tot 2018 voordat het kabinet in Nederland actief besloot in te zetten op de toekomst van het religieuze erfgoed.

Met de Nationale Kerkenaanpak ging in dat jaar een samenwerkingsprogramma tussen provincies, gemeenten, kerkeigenaren en verschillende erfgoedorganisaties van start. Het doel: een duurzaam toekomstperspectief ontwikkelen voor de monumentale kerkgebouwen van Nederland. Gemeentelijke overheden werden steeds regelmatiger geconfronteerd met leegkomende gebouwen en locaties die voor nieuwe ontwikkeling werden aangeboden. Er was dringend behoefte aan inzicht in het vraagstuk, actuele cijfers ontbraken. In de loop van de tijd waren de meeste gemeentelijke overheden het reguliere contact met de religieuze eigenaren van de kerken verloren.

De Nationale kerkenaanpak zette in op het krijgen van inzicht en bood tegelijk mogelijkheden om de dialoog tussen eigenaren, gemeentelijke overheden en burgers op te starten. Er kwam financiële ondersteuning voor gemeenten die hiermee aan de slag wilden gaan. Het idee was om alle gebouwen die oorspronkelijk als gebedshuis waren gebouwd, monumentaal en niet monumentaal en ongeacht geloofsgezindte, per gemeente te inventariseren en te kijken naar de verwachtingen voor de toekomst.

Van de 342 gemeenten die Nederland kent hebben er in totaal 240 de uitkering aangevraagd, zij zijn aan de slag gegaan. Concreet betekent dit dat 68 procent van de gemeenten en 75 procent van alle gebedshuizen meegenomen zijn. Daardoor is inzicht ontstaan in aantallen en zijn relaties tussen gemeentelijke overheden en eigenaren hernieuwd. Maar de kerkenvisie is natuurlijk slechts het begin. Belangrijker zijn de concrete acties die voortkomen uit de opgedane inzichten.

Geslaagde herbestemmingen

Een mooi voorbeeld van zo’n concrete actie is het project Buurtbakens in Haarlem. Dat brengt kerken en maatschappelijke organisaties met elkaar in contact en wil mooie matches realiseren, bijvoorbeeld door combinaties te maken van zorg, welzijn en cultuur, om te komen tot “kerken als huis van de wijk”. “De gebouwen staan buiten de weekends te vaak leeg terwijl ze op allerlei manieren van waarde zouden kunnen zijn – voor verschillende activiteiten en organisaties”, zegt Hans Luttik van het netwerk van kerken Geloven in de Stad.

In Alkmaar is er ingezet op het digitaal ontsluiten van de kerkenvisie. Er is een interactieve website gelanceerd (kerkenplatformalkmaar.nl). Je kunt er in gesprek gaan over de toekomst van de kerken, aangeven of je een ruimte zoekt, specifieke kennis bezit of een goed idee hebt. Bij andere gemeenten wordt gewerkt aan het inrichten van een vast aanspreekpunt binnen de gemeente voor kerkeigenaren, het bijstaan in duurzaamheidsvraagstukken en/of subsidieverstrekking, actief meedenken bij realisatie van her- en of nevenbestemming, jaarlijks onderhouden van de contacten enzovoort.

Op dit moment is driekwart van alle gebedshuizen in Nederland nog in religieus gebruik en er zijn al meer dan 1.500 herbestemmingen gerealiseerd. Enkele honderden gebouwen bevinden zich in transitie. Ook is duidelijk dat er naar verwachting binnen nu en vijf jaar minimaal duizend of misschien zelfs meer gebouwen zullen worden afgestoten.

Veertig procent van de gebedshuizen heeft een rijks- of gemeentelijke monumentenstatus. Dit betekent dat ze van rijks- of gemeentelijke overheidswege wettelijk beschermd zijn en dat wijziging ervan aan voorwaarden verbonden is. Zestig procent heeft dus geen status, een deel hiervan betreft modernere kerken, circa 1.500 zijn er gebouwd na 1965. Soms is een dergelijk gebouw wel aangemerkt als waardevol, maar ervaring leert tot nu toe dat deze gebouwen als eerste verdwijnen of losgelaten worden. In principe kent Nederland hiervoor geen aanwijzingsbeleid en velen vragen aandacht voor deze vaak ook bijzondere architectonisch waardevolle gebouwen. Burgers worden zich vaak pas om vijf voor twaalf bewust van de problematiek, soms pas als de sloopaanvraag al is ingediend. Vervolgens halen ze alles uit de kast om behoud af te dwingen, of dragen ze actief mogelijkheden aan om behoud mogelijk te maken.

Zo is De Koppelkerk in Bredevoort (in de Gelderse Achterhoek), een gebouw uit 1947, door inzet van de bevolking in 2015 verbouwd tot een multifunctioneel gebouw voor kunst en cultuur. Met de herbestemming kreeg Bredevoort een nieuw initiatief dat bijdraagt aan de plannen om het stadje uit de neerwaartse spiraal van leegstand, vergrijzing en verlies van middenstand te halen. De organisatie is in handen van een hechte groep mensen: een “familie” van zeventig vrijwilligers.

Bijzonder geslaagd is ook de herbestemming van de R.K. Petruskerk in het Brabantse Vught. Deze kerk is in 2005 aan de eredienst onttrokken. De belangrijkste reden was de slechte bouwkundige staat van het rijksmonument. De stichting tot behoud van de Petruskerk werd opgericht en twee miljoen aan subsidies werd verworven. Plannen werden gemaakt, maar die botsten op financiële onuitvoerbaarheid. In 2011 was er nog steeds geen oplossing gevonden en sloop van het markante gebouw kwam in zicht.

Een jarenlang braakliggend terrein of een appartementengebouw met daaronder winkels was het laatste waar Vught op zat te wachten. De gemeenschap sloeg de handen ineen. Zeven Vughtse ondernemers adopteerden het project. Samen met de beoogde gebruikers werd de inrichting als ontmoetingscentrum vormgegeven. De gemeente droeg substantieel bij aan de herbestemming. Ook het Vughts Museum deed dat als beoogd gebruiker. Burgers konden hun steentje bijdragen als Petrusganger en de actie Allemaal Lokaal werd opgezet. De ondernemers waren bereid de resterende financiële risico’s af te dekken. De Petruskerk is nu hét ontmoetingsplein van Vught, met de bibliotheek, een museum, cursus- en overlegruimtes, een Wereldwinkel en tegen het gebouw aan drie commerciële ruimtes en een horecapunt. Naast het gebruik door de inwoners van Vught trekt het gebouw ook veel nieuwe bezoekers. De gevestigde verenigingen en partners scoren allen meer belangstelling voor hun activiteiten. Vughtenaren geven er trots rondleidingen.

De Petruskerk is nu hét ontmoetingsplein van Vught, met de bibliotheek, een museum, cursus- en overlegruimtes, een Wereldwinkel en tegen het gebouw aan drie commerciële ruimtes en een horecapunt. Naast het gebruik door de inwoners van Vught trekt het gebouw ook veel nieuwe bezoekers. De gevestigde verenigingen en partners scoren allen meer belangstelling voor hun activiteiten. Vughtenaren geven er trots rondleidingen.

Inspelen op maatschappelijke behoeften

Ook in Vlaanderen wordt al geruime tijd nagedacht over het religieus erfgoed. Al in 1997 koos de Vlaamse Contactcommissie Monumentenzorg de toekomst van het religieuze erfgoed in Vlaanderen als centraal thema voor haar jaarlijkse ontmoetingsdag, lezen we in het boek Herscheppen (2024) van de Vlaamse Bouwmeester. Met de beleidsnota 2009-2014 ging de Vlaamse overheid expliciet in op het vraagstuk van leegkomend religieus erfgoed. Op dat moment dacht men, zoals vroeger ook in Nederland, nog altijd vanuit één kerkgebouw. Er was geen strategische benadering gericht op meerdere kerken in de gemeente of op regionaal niveau. De beleidsnota werd de opstap naar het “parochiekerkenplan”, een strategische visie per gemeente over het lokale parochiekerkenbestand. Vanaf 1 januari 2025 is elke gemeente in Vlaanderen verplicht een dergelijk plan op te stellen.

Vlaanderen heeft net als Nederland al een aantal mooie voorbeelden waarbij is ingespeeld op een maatschappelijke behoefte. Zo kreeg de parochiekerk toegewijd aan de Goddelijke Voorzienigheid van Langerbrugge in de Gentse Kanaalzone de functie van Buurtpunt. De organisatie Voluit biedt er dagactiviteiten aan voor mensen met een beperking. Via allerlei initiatieven brengt de buurtpuntwerking deze doelgroep in contact met mensen uit de buurt. Verder wordt er samen met het lokale verenigingsleven sinds het voorjaar van 2018 een aantal activiteiten in de kerk gepland die de sociale cohesie in het dorp opnieuw versterken.

Ook het Grauwzusterklooster in het Vlaams-Brabantse Aarschot kreeg een andere functie. Het middeleeuwse Sint-Elisabethgasthuis huist voortaan het Cultureel Centrum Gasthuis. De neogotische kapel doet dienst als tentoonstellingsruimte, een ruimte voor recepties en allerhande andere activiteiten.

Burgerinitiatief

In Vlaanderen zijn leken, lees burgers, vertegenwoordigd in de kerkfabrieken, de openbare instellingen die de kerkgebouwen beheren. In Nederland is er in de beslisboom rondom sluiting of herbestemming nog geen formele rol vastgelegd voor burgers. Toch zijn er veel initiatieven waarbij burgers,  vaak lokale betrokkenen, gezorgd hebben voor behoud en herbestemming van leegkomende kerkgebouwen. Burgers waren en zijn de gebruikers van de toekomst. Door hen een rol te geven ontstaan er vaak onverwachte oplossingen.

Zo is in het Gelderse Bemmel na onttrekking aan de eredienst in 2015 door bewoners de Stichting Kerk Bemmel in het leven geroepen. Zij verwierf de kerk voor 1 euro en inmiddels is daar misschien wel het duurzaamste theater van Gelderland gerealiseerd. Dat ging niet vanzelf, veel burgers, bedrijven en organisaties hebben bijgedragen aan dit succes. Een bijzonder voorbeeld van burgerinitiatief.

In Hooge Zwaluwe, een typisch Brabants plattelandsdorp met allerlei uitdagingen op het gebied van leefbaarheid en instandhouding van voorzieningen, is de in 2013 gesloten Sint-Willibrorduskerk door twee inwoners omgebouwd naar restaurant Onze Kerk, een centrale plek van ontmoeting in het dorp. Doorslaggevend waren de creativiteit en het doorzettingsvermogen van de twee dorpsbewoners; daadkracht en visie van het parochiebestuur en betrokkenheid en draagvlak onder de dorpsbewoners waren de basis voor het succes.

Over de herbestemming van religieus erfgoed is veel informatie beschikbaar, maar die is vooral gericht op professioneel betrokkenen in het veld en niet direct op de behoefte die leeft bij de burger. Basiskennis om trajecten te starten ontbreekt vaak op lokaal niveau en daar moet het gebeuren. In Nederland heeft Erfgoedvereniging Heemschut (de grootste nationale erfgoedvereniging) daarom een brochure, boek en acht videoclips samengesteld specifiek gericht op burgers en erfgoedvrijwilligers. De videoclips en de brochure zoomen in op praktijkvoorbeelden en zijn een bron van inspiratie voor burgers die zich willen inzetten. Op dit moment wordt gewerkt aan een online “Religieus erfgoed routegids voor burgers en erfgoedvrijwilligers”.

Een ding is zeker: voor de vormen van toekomstig gebruik hebben maatschappelijk georiënteerde bestemmingen of nevenbestemmingen de voorkeur. Telkens opnieuw is het bij het maken van keuzes en afwegingen belangrijk om erfgoed goed te bewaren, maar vooral ook dat er een eigentijdse invulling komt die mensen vandaag en morgen aanspreekt. Daarom is het essentieel om de burger bij het beslissingsproces over herbestemmingen te betrekken. Per slot van rekening is gebruik en aansluiting bij noden van de huidige maatschappij de beste waarborg voor voortbestaan.

• Erfgoed
• kerken