kunst column

Achter de deur, over de grens

In een van zijn doeken schilderde Rembrandt-leerling Samuel van Hoogstraten een wonderbaarlijk doorkijkje. Voor kunsthistorica Gerdien Verschoor opent het de deur naar een andere wereld.

Vreemder en lastiger dan andere jaren is het om na mijn vakantie het werk weer op te pakken. Terwijl ik na een treinreis door Polen aan mijn bureau zit en mijn laptop open, wervelen het groen van de uitgestrekte heuvels, het geel van de zonnebloemen en het hemelsblauw van de luchten nog door mijn kamer. In mijn oren klinkt nog het ruisen van de rivieren en het slissen van die prachtige Poolse taal, maar boven alles uit die verbaasde uitroep: “Gerdien! Wat doe jij hier?” Argeloos had ik een deur geopend waarachter zich een nieuwe wereld bleek te ontvouwen.

Later, in de trein, moest ik denken aan de doorkijkjes uit de Nederlandse kunst. Johannes Vermeer, Jan Steen, Pieter de Hooch en Samuel van Hoogstraten waren er meesters in: een deur openen voor ons, toeschouwers. We kunnen niet anders dan kijken: op kousenvoeten betreden we onbekende ruimtes en worden we onderdeel van het verhaal dat de schilder er voor ons heeft neergezet.

Mijn lievelingsdoorkijkje is dat fascinerende schilderij van Samuel van Hoogstraten in het Louvre, het Gezicht vanuit een gang in een kamer (Les pantoufles). Van Hoogstraten, een Dordrechtse leerling van Rembrandt, laat ons vanuit een vertrek (eerste deur) in een gang kijken, vanwaaruit een tweede deur, sleutels nog in het slot, is geopend die toegang geeft tot een kamer. Wonderbaarlijk licht op tegelvloeren, iemand heeft zijn slofjes uitgeschopt en is onzichtbaar ergens in het huis verdwenen. In de kamer zien we een met goudgele stof beklede tafel met daarop een uitgeblazen of uitgewaaide kaars en een dichtgeslagen boek, vanitas overal. Naast de tafel een stoel, goudgeel bekleed, en daarboven een schilderij met een goede bekende: een variant van Een galante conversatie (De vaderlijke vermaning) van Gerard ter Borch – een schilderij dat in verschillende versies in musea wereldwijd te bewonderen is.

Nog steeds voel ik in mijn hand de deurklink van het damestoilet op het station van het Oost-Poolse Lublin, het station dat me zo aan Van Hoogstraten doet denken. Doorkijkjes in de wachtkamers, achter geopende deuren de perrons waarvandaan treinen vertrekken naar steden met exotische namen. Licht op de tegels, een lichtvlek die groter wordt als een hand aan de andere kant dezelfde deur opent en we oog in oog met elkaar staan. “Gerdien! Wat doe jij hier!”

We lopen elkaar niet alleen tegen het lijf in het damestoilet, we reizen ook nog eens een stuk met elkaar op want we hebben tickets voor dezelfde trein. Deirdre Carasso, directeur van de Openbare Bibliotheek in Utrecht, is aan het backpacken en maakt een fascinerende reis door Midden-Europa. Ze neemt me mee in haar verhaal, een nieuw universum in. Vanuit de overtuiging dat er bij Nederlandse bibliotheken een taak ligt op het gebied van burgerschap en democratie, bedacht ze een vraag die ze stelt aan directeuren en medewerkers van bibliotheken in Finland, Estland, Letland, Litouwen, Polen, Oekraïne en Hongarije: welke rol spelen burgerschap en democratie in de dagelijkse praktijk van hun bibliotheken, ook als ze onder druk staan? Op het station van Rzeszów scheiden zich onze wegen. Zelf reis ik verder naar het zuiden, mijn comfortzone tegemoet, maar Deirdre zal een dag later de grens oversteken naar Oekraïne waar ze een afspraak heeft bij de Regionale Kinderbibliotheek in Lviv.

Twee dagen later post ze een bericht op haar socials:

“Gisteren was ik op bezoek bij de kinderbibliotheek van Lviv. Op mijn bibliotheken & zwembaden-vakantietreinreis door Oost-Europa. Nieuwsgierig naar hoe de bibliotheken in Finland, Estland, Letland, Litouwen, Polen, Oekraïne en Hongarije zich bezighouden met burgerschap en democratie.”

En: “Het dagelijks leven in een kinderbibliotheek in Oekraïne? Boek- en kunsttherapie voor kinderen en moeders, voorlezen in shelters, vrijwilligers die camouflagenetten weven voor het leger …”

Het doet me denken aan wat ik eerder schreef over de musea in Oekraïne en het raakt me dat ook de bibliotheken in Oekraïne in oorlogsomstandigheden zo’n activistische en maatschappelijk relevante rol hebben omarmd. Deirdre Carasso eindigt haar post met een oproep, die ik hier graag met jullie deel:

“Het bieb-team in Lviv verzet bergen belangrijk werk, maar omdat Rusland het heeft gemunt op de energievoorziening, valt regelmatig de stroom uit. Wil jij dat de bibliotheek haar werk voor deze kinderen goed kan blijven doen – ook in de donkere en koude winter – dan kan je ze helpen. Met een bijdrage voor de aanschaf van een nood-aggregaat en powerbanks. Ze hebben daarvoor €1.750 nodig. Het moet toch lukken dit samen bij elkaar te brengen? En misschien kunnen we ook nog een paar andere bibliotheken helpen? Doe je mee?”

Een week na de oproep van Deirdre vielen er Russische bommen op het centrum van Lviv. Daarmee is haar oproep nog actueler.

Wil je de bib in Lviv steunen, dan kun je contact opnemen met Deirde Carasso met vermelding van je telefoonnummer.

Lees ook: Eddy Schavemaker, Doorkijkjes, in : Adriaan E. Waiboer (red.), Vermeer and the Masters of Genre Painting, Inspiration and Rivalry, New Haven – Londen 2017, pp. 225 – 230

• Gerard ter Borch
• Samuel van Hoogstraten