samenleving recensie

Aardbewoner zkt. zingeving in ‘U bevindt zich hier’ van Tom Hannes

We zijn allemaal zingevingsbannelingen, schrijft zenboeddhist Tom Hannes. De aarde – en dus ook de mens – stevent op haar einde af en onze klassieke zingevingssystemen houden daar geen rekening mee. Hannes wijst in zijn nieuwste boek op mogelijke uitwegen uit de crisis, onder het motto ‘wees niet als Oedipus’.

Tom Hannes (1970) is een van de bekendste boeddhisten van Vlaanderen en Nederland. Nu is die groep vermoedelijk niet erg groot, maar dan nog: Hannes was niet alleen jarenlang praktiserend zenboeddhistisch monnik, hij verdiepte zich ook als geen ander in ons taalgebied in de historische en filosofische grondslagen van het boeddhisme. Bovendien publiceerde hij er meerdere boeken over, waaronder Zen of het konijn in ons brein (2009), De Boeddha van de badkamer (2013), Wat kan ik leren van de Boeddha (2020) en Als een Boeddha, als een uilskuiken (2020). Andere boeken van zijn hand zijn op zijn minst geïnspireerd door zijn boeddhistische mens- en levensvisie, zoals Leven in het nu. Een filosofische zoektocht (2019).

Hannes is anno 2025 geen monnik meer, maar wel nog altijd boeddhist. Hij begeleidt zenmeditatiedagen, is actief als therapeut, zanger en theatermaker, schrijft opiniestukken voor De Standaard en werkt ondertussen aan een doctoraat over klimaat, technologie en zingeving, aan de Technische Universiteit Eindhoven. Bovendien heeft hij ook een gezin. Blijkbaar beschikken boeddhisten over dubbel zoveel tijd als gewone mensen. 

Over de resultaten van zijn academisch onderzoek publiceert hij in gespecialiseerde, Engelstalige tijdschriften, maar in zijn nieuwste boek deelt hij zijn inzichten al met het brede, Nederlandstalige publiek. Ik wijs er wel meteen op dat U bevindt zich hier geen doorsnee populariserend werk is. Sommige delen zijn best pittig. Dat ligt niet aan de schrijfstijl: Hannes streeft er voortdurend naar zich zo helder en toegankelijk mogelijk uit te drukken. Maar de ideeën die hij aan de lezer wil overmaken, zijn complex en vragen nuance en subtiliteit.

Waarover gaat het? De invalshoek van het boek laat zich goed samenvatten. We zijn in het tijdperk beland waarin menselijke activiteiten hun sporen nalaten in de atmosfeer, de oceanen, de biosfeer en zelfs in de lithosfeer (het buitenste gedeelte van de vaste aarde). Dat gebeurt op zo’n manier dat wetenschappers over honderdduizenden jaren – gesteld dat de mensheid dan nog bestaat – in staat zullen zijn om de breuk met het Holoceen aan te duiden. Het Holoceen begon 11.700 jaar geleden en komt in onze tijd tot een einde, om plaats te maken voor het Antropoceen. Ook al zijn aardwetenschappers over het algemeen niet geneigd om die term te gebruiken, toch duikt hij vaak op in het dagelijkse taalgebruik. Misschien zal men het Antropoceen later officieel als een onderdeel van het Holoceen beschrijven, dat valt af te wachten.

Hoe dan ook, dat we onszelf – de mens, of in het Grieks anthropos – etymologisch aan de geologische geschiedenis van de Aarde verbinden, is niet iets om fier op te zijn. Integendeel, er valt weinig goeds van te verwachten. In het bijzonder het centrale aspect van het Antropoceen, de door onszelf veroorzaakte klimaatopwarming, kan ook onze ondergang inluiden. Daarover bestaat ondertussen een ruime consensus onder experts. Als we de verdere uitstoot van broeikasgassen niet onder controle krijgen, dreigen grote delen van onze planeet naar het einde van deze eeuw toe onleefbaar te worden.

Dat neemt niet weg dat er nog altijd sceptici zijn. Zogenaamde klimaatnegationisten ontkennen de realiteit van de opwarming van het klimaat. Als verklaring hiervoor focust Hannes op een bevinding van de Noorse sociologe Kari Marie Norgaard: mensen willen de opwarming niet onder ogen zien, uit angst om de zin van hun bestaan te verliezen. Het klinkt niet onredelijk. Als de trend zich doorzet, dan is onze planeet binnen afzienbare tijd onbewoonbaar.

De klassieke westerse zingevingssystemen houden geen rekening met de eindigheid van onze soort. Religieus geïnspireerde zingeving gaat er zelfs van uit dat de dood van een individueel leven niet het einde betekent. De tanende invloed van godsdienst in onze samenleving, gekoppeld aan het wetenschappelijk onderbouwde eindigheidsdenken, maakt ons tot zingevingsbannelingen, aldus Tom Hannes. Hij is het eens met de Australische filosoof Clive Hamilton, die uiteenzet dat we toe zijn aan een nieuwe vorm van zingeving om met de huidige en toekomstige problemen om te gaan. Wat de psychiater en filosoof Karl Jaspers de axiale tradities noemde – mens- en wereldbeschouwingen die zich ontwikkelden in het spiltijdperk tussen 800 en 200 voor Christus, zoals het rationalisme, het monotheïsme, het confucianisme, het taoïsme, het hindoeïsme, en jawel, ook het boeddhisme – zijn niet bruikbaar om de existentiële crisis waarin we ons bevinden het hoofd te bieden. Dus moeten we op zoek naar een niet-axiale vorm van zingeving.

In het boek volgt een gedetailleerd verslag van Tom Hannes’ zoektocht naar de blauwdruk van zo’n toekomstgerichte zingeving. Die filosofische expeditie kent veel hoofd- en zijwegen, en intermezzo’s en uitweidingen. Hannes gebruikt enkele kunstwerken als kompas, in het bijzonder het raadselachtige werk Des caresses (1896) van de Belgische symbolist Fernand Khnopff. In het Nederlands heet het schilderij ook wel De streling van de sfinx. Het verwijst naar de scène in Koning Oedipus waarin Oedipus het raadsel van de sfinx oplost en zo de stad Thebe van het monster verlost. Hannes maakt een indringende analyse van Sofokles’ beroemdste tragedie. Enerzijds is Oedipus zeer verstandig, hij is slimmer dan de onoverwinnelijk gewaande sfinx. Anderzijds is hij figuurlijk blind en niet in staat om de dramatische situatie te doorgronden waarin hij zich bevindt. Hij bracht, onwetend, zijn vader om het leven en trouwde met zijn moeder. Dat leidt uiteindelijk tot echte blindheid en zijn ondergang. Toch wijst de blinde ziener Tiresias hem herhaaldelijk op de ware toedracht, maar Oedipus heeft er geen oren naar. Is hij niet de verstandigste persoon van Thebe en verre omstreken? Zijn hoogmoed maakt hem immuun voor informatie die hem niet bevalt. De metafoor is duidelijk: we slagen er maar niet in om de urgentie van de klimaatopwarming onder ogen te zien. We blijven ervan overtuigd dat de axiale denkwijzen, gekoppeld aan het eruit voortgevloeide marktfundamentalisme, ons zal redden. 

We kunnen niet verwachten dat Tom Hannes een pasklare oplossing aanbiedt. De problemen zijn te veelomvattend, de intellectuele uitdagingen immens. Maar hij toont mogelijke uitwegen; inspiratiebronnen die ons een andere vorm van zingeving aanwijzen, van bepaalde concepten en strekkingen in het boeddhisme tot ideeën van filosofen Bruno Latour en Michel Foucault, van wetenschappelijke en ecologische data tot artistieke en zelfs esoterische tradities.

Iedereen die begaan is met het welzijn van de “kritieke zone”, de dunne, fragiele schil van een paar kilometer breed waarin zich alle leven afspeelt, vindt in Hannes’ boek zijn gading. Ook onze soort bevindt zich onlosmakelijk in meerdere kwetsbare netwerken die een onderdeel zijn van de kritieke zone. Toen de Amerikaanse acteur William Shatner, beter bekend als Captain Kirk uit Star Trek, een écht tripje in de ruimte maakte, besefte hij voor het eerst in zijn leven dat alle schoonheid en leven beneden lag, in dat unieke dunne laagje. Hannes geeft als commentaar: “Na zijn kwartiertje in de ruimte erkende hij zijn aloude thuis pas echt als ons oudste en enige ‘hier’, dat we als een bende verwende kinderen volop aan het vernietigen zijn.” Het zijn ongemakkelijk stemmende woorden, maar Oedipus in gedachten negeren we ze beter niet.

Tom Hannes, U bevindt zich hier. Zingeving voor aardbewoners, Horizon, Amsterdam, 2024, 448 p.

• Filosofie
• zingeving