literatuur interview

‘Achttien worden en nog nooit een boek van een vrouw gelezen hebben: dat heeft een maatschappelijke impact’

De genderongelijkheid in de letteren fixen: het Vlaams-Nederlandse schrijverscollectief Fixdit is vastbesloten daarin te slagen. Met een manifest, podcasts en lesmateriaal timmert het aan de weg. Nu richten de leden de blik ook op het buitenland. Want seksisme in de letteren is een globaal probleem, zeggen de Nederlandse schrijfster Christine Otten en de Vlaamse journaliste en schrijfster Gaea Schoeters. ‘We moeten fundamenteel anders gaan denken.’

Het thema van de Boekenweek 2019 ‘De moeder de vrouw’ noemen én daarbovenop geen vrouw maar twee mannen die het Boekenweekgeschenk en -essay schrijven? Dat schoot bij vele vrouwen in het verkeerde keelgat. Vanuit het besef dat er dringend iets moest veranderen werd toen een eerste zaadje geplant, dat in 2020 uitgroeide tot het schrijverscollectief Fixdit. Elf schrijfsters uit Vlaanderen en Nederland bundelden hun krachten: Yra van Dijk, Sanneke van Hassel, Rachida Lamrabet, Jannah Loontjes, Christine Otten, Gaea Schoeters, Shantie Singh, Fleur Speet, Manon Uphoff en Annelies Verbeke en Tessa Leuwsha. Samen wilden ze bewustzijn creëren rond seksisme in de letteren en strijden voor structurele verandering.

Diepgewortelde ongelijkheid

Waar zit de genderongelijkheid dan in de letteren? Daarop een eenduidig antwoord formuleren is niet eenvoudig, zegt Otten: “Het zit in alles en is heel subtiel, net als racisme of andere vormen van discriminatie. Vaak is het ook niet makkelijk aan te tonen. Maar iedereen die het meemaakt, weet wanneer het gebeurt.” Daarnaast zitten bepaalde ideeën zo diepgeworteld bij iedereen, en zeker niet alleen bij mannen. “Tot tien jaar geleden las ik ook zelden een roman van een vrouwelijk auteur. Alle leden van Fixdit hebben een inhaalbeweging moeten maken.”

Schoeters spreekt over het probleem in het discours over vrouwelijke schrijfsters en hun werk: “Ze botsen steeds weer tegen dezelfde grenzen. Woorden als ‘genie’ of ‘geniaal’ zijn alleen weggelegd voor mannen. En het oeuvre van een schrijfster zal zelden als ‘oeuvre’ benoemd worden.” Otten vertelt hoe de ongelijkheid ook in lezingen en optredens voelbaar is. Een vrouwelijke schrijfster wordt steevast geflankeerd door twee mannen. Of, ze wordt niet eens uitgenodigd. “Het is natuurlijk niet zo dat alle mannen worden voorgetrokken en alle vrouwen worden gediscrimineerd. Maar we moeten ons wel bewust zijn van terugkerende patronen”.

Ook in literaire prijzen loert de genderongelijkheid nog steeds om de hoek. Sterker nog, volgens Schoeters is er zelfs een terugslag. “De twee voorbije jaren waren er een aantal afwijkende prijzen en shortlists met heel wat meer aandacht voor diversiteit. Dit jaar was er gewoon weer een terugkeer naar de status quo van ervoor. Het lijkt alsof er, wellicht onbewust, gedacht werd: ‘Het is nu wel mooi geweest met die diversiteit. Vanaf nu gaan we weer kijken naar de echte literatuur.’ Zo komen we uit bij dezelfde mannen als altijd. Met een afvinksysteem klopten jury’s zichzelf op de schouder dat de long- en shortlists er diverser uitzagen. Maar aan onze maatstaf van wat goede literatuur is, is structureel niets veranderd”.

De vraag is dan hoe deze ongelijkheid structureel aan te pakken. Volgens zowel Schoeters als Otten kunnen we ons heil gaan zoeken bij de leeslijsten in het onderwijs. Daar zit het momenteel nog niet goed. Schoeters: “Je kan makkelijk achttien worden en nooit een boek van een vrouw, of een boek met een vrouwelijk hoofdpersonage gelezen hebben. Meisjes leren om vanuit een mannelijk perspectief naar de wereld te kijken. Maar jongens worden nooit aangemoedigd eens door een vrouwelijke bril de wereld te bekijken. Dat de helft van het perceptief wegvalt, is niet alleen een literair gemis, maar heeft ook een grote maatschappelijke impact.”

“Door op de leeslijsten op school evenveel mannelijke als vrouwelijke auteurs te plaatsen, kan je een hele generatie lezers opleiden die structureel anders denkt. Daar hebben we misschien binnen negentig jaar iets aan”, gaat Schoeters verder.

Ook door de blik te verruimen en naar de internationale context te kijken, is verandering mogelijk. “Het is geen Vlaams of Nederlands, en zelfs geen Europees probleem. Het is een structureel globaal probleem”, aldus Schoeters. Samenwerken over de grenzen heen kan een bredere bewustwording creëren. Fixdit heeft al concrete plannen: “Volgend jaar gaan we een internationale conferentie organiseren, samen met Duitse, Oostenrijkse en Armeense schrijfsters. Het komt namelijk overal voor, in allerlei verschillende vormen, en we kunnen hierin veel van elkaar leren”, zegt Otten.

Bondgenoten, geen concurrenten

De krachten bundelen in een collectief, het is geen vanzelfsprekende zaak in tijden van hyperindividualisme. Toch ziet Christine Otten juist daar veel mogelijkheden: “Samenwerken, weg van dat geïndividualiseerde denken, stelt ons in staat werkelijk iets te bereiken. Gewoon al het feit dat we dit doen is al een grote stap richting verandering. We moeten ons niet allemaal tot kleine atomen reduceren. Het idee van de eenzame kunstenaar moeten we kunnen loslaten”.

Toch blijven ze in hun gedeelde boodschap rond genderongelijkheid hun eigenheid behouden. De stemmen binnen het collectief klinken polyfoon. “Ieder van ons heeft andere sterktes en legt zijn eigen accenten. De ene heeft goed zicht op de historische ontwikkelingen, de ander kent de internationale context goed. Al die expertise komt samen in één collectief. Het is stimulerend dat er zoveel verschillende stemmen zijn en er toch een gemeenschappelijke grond blijft”, getuigt Gaea Schoeters.

Het collectief ontstond ooit door met elkaar te praten en ervaringen te delen. Dat is nu niet anders, zegt Schoeters: “We hebben de ruimte gecreëerd om samen na te denken, zonder dat we het per se altijd met elkaar eens moeten zijn. Soms vertrekt dat ook vanuit iets persoonlijks. Stel: iemand heeft een vervelende ervaring of krijgt een vreemde recensie. Dan is er altijd wel iemand die zegt: ‘Wacht even, misschien is dit systemisch?’ De volgende vult dan aan met vergelijkbare situaties uit het verleden. En zo evolueert ons buikgevoel naar sterk onderbouwde argumenten.”

“Het heeft geen zin elkaar te beconcurreren. Met elkaar in gesprek gaan, samenwerken en agenda maken, daar kunnen we het verschil maken”, geeft Otten nog mee.

Optimistisch woedend

Het collectief zat de voorbije jaren niet stil. Het manifest Optimistische woede (2022) ligt in de rekken, historische heruitgaven van werk van onder anderen Virginie Loveling, Carry van Bruggen en Monika van Paemel zijn verschenen en de podcastreeks over moderne klassiekers geschreven door vrouwen, gemaakt door Fixdit-leden Jannah Loontjes en Annelies Verbeke, is overal gratis te beluisteren. Dit voorjaar ontving het collectief de Carla Atzema Soroptimistprijs, een erkenning voor de beste journalistieke productie over de positie, rechten of economische zelfstandigheid van vrouwen.

Is er intussen al iets veranderd? “Onze podcastreeks en het manifest hebben sterk geresoneerd. We hebben zeker iets in beweging gezet. Je merkt dat we aanwezig zijn”, zegt Otten. Al wijzen beide schrijfsters erop dat ze zich er niet door mogen laten verblinden. “Het is en blijft een langdurige strijd. Al vaker in de geschiedenis heeft het zich voorgedaan dat emancipatorische bewegingen in de aandacht komen. Dan lijkt het even alsof er iets werkelijk zal veranderen, maar uiteindelijk blijven de onderliggende machtsstructuren hetzelfde.”

Geen vicieuze cirkel maar een opwaartse spiraal hebben we nodig, zegt Schoeters: “We moeten fundamenteel anders gaan denken, zodat de volgende generatie vrouwen niet weer opnieuw hetzelfde moet doen”. Het manifest biedt handvatten om ons denken structureel aan te passen: “Het zorgt ervoor dat lezers zich bewust worden van hun eigen waardeoordelen en leespraktijken. Daarnaast maakt het organisaties erop attent dat ze divers moeten programmeren, en dat niet eenmalig, maar steeds opnieuw.”

Het manifest van Fixdit, Optimistische woede, is intussen twee jaar oud. De ongelijkheid is het letterenveld duidelijk nog niet uit. Zijn Otten en Schoeters vandaag nog altijd optimistisch woedend? “De titel van ons manifest wordt eigenlijk steeds beter. Alle leden zitten ergens op de schaal tussen optimistisch en woedend, de ene al woedender of optimistischer dan de ander”, legt Schoeters uit. Otten vult aan: “Woedend zijn we zeker nog, redenen genoeg. Maar ik kan niet anders dan optimistisch blijven. Alleen al voor de volgende generatie moeten we er blijven in geloven.”

Momenteel bestaat Fixdit uit elf leden, maar de boodschap vindt ook gehoor bij vele anderen. Toch kiezen ze ervoor het collectief voorlopig niet uit te breiden. “Het moet werkbaar blijven”, zegt Schoeters. Toch zijn er heel wat mensen op zoek naar een actieve band met Fixdit, en daar staat het collectief ook voor open. “Elf plus oneindig”, aldus Schoeters. “Wij elf als kern, maar ook veel aandacht voor alle auteurs, vrouwen, mannen, leerkrachten en instellingen die zich verbonden weten. Zolang de boodschap maar breed weerklinkt.”

En wat hierna? “Een nieuwe podcast over wie ons inspireerde, buitenlandse samenwerkingen en nieuwe essays, we lopen over van de ideeën”, zegt Otten. “We blijven gaan.”

Meer info over het collectief op https://fixdit.nu/

• Christine Otten
• Fixdit
• Gaea Schoeters